HEBRAJSKA LITERATURA RELIGIJNA I FILOZOFICZNA

Piotr Majdanik

Wprowadzenie

Najważniejszym i najstarszym dziełem napisanym w języku hebrajskim (i częściowo aramejskim) jest oczywiście Biblia hebrajska. I choć od czasu jej ostatecznej redakcji (ustalenia jej kanonu) w pierwszych wiekach naszej ery aż do XIX wieku język ten nie był w codziennym użyciu, to jednak na przestrzeni tych niemal dwóch tysięcy lat powstawała w nim niezwykle bogata literatura. Jej zdecydowaną większość stanowią dzieła judaizmu rabinicznego. I choć powstawały one także w innych językach, głównie w judeo-arabskim, to jednak, czasami niemal tuż po ich powstaniu, tłumaczone były na język hebrajski, aby ich przesłanie stało się dostępne dla Żydów z całego ówczesnego świata.

Celem niniejszego omówienia jest przedstawienie, w bardzo ogólnym zarysie, charakterystyki tej literatury, różnych etapów jej rozwoju (ze szczególnym uwzględnieniem klasycznej literatury rabinicznej, talmudycznej i midraszowej), jej wielorakiej problematyki (m.in. prawnej, mistycznej, filozoficznej i liturgicznej) oraz głównych postaci literackich (kodeksy, komentarze, responsa, traktaty, modlitewniki,).

Mimo że omówienie Biblii hebrajskiej wykracza poza zakres tej problematyki, nie sposób nie zarysować przynajmniej formy i znaczenia dla judaizmu rabinicznego.

Biblia hebrajskiej w judaizmie

Czas powstania poszczególnych ksiąg Biblii hebrajskiej jest wciąż przedmiotem dyskusji wśród uczonych. Nie ulega wątpliwości, że powstawały w różnych okresach na przestrzeni setek lat. Proces ustalania kanonu Biblii hebrajskiej, tj. listy ksiąg uznawanych za święte i natchnione, trwał od IV wieku p.n.e. do pierwszej połowy II wieku n.e.

Biblia hebrajska zwana jest w judaizmie TaNaCH, co stanowi skrót trzech jej elementów składowych: Tora, czyli „pouczenie” (pierwszych pięć ksiąg Mojżeszowych), Newiim („Prorocy”) oraz Ketuwim („Pisma”). Łącznie Tanach składa się z 24 ksiąg napisanych w języku hebrajskim i we fragmentach w języku aramejskim.

Fundamentem Biblii hebrajskiej jest dla judaizmu Tora (Chumasz czyli „Pięcioksiąg”), która stanowi zamkniętą całość i punkt odniesienia dla pozostałych ksiąg biblijnych. Jej status jest nieporównanie wyższy reszty Tanachu. Stanowi ona bowiem słowo podyktowane Mojżeszowi bezpośrednio przez Boga. Tekst taki posiada wielość znaczeń od dosłownego po mistyczne. Dlatego nie tylko każde jej słowo, ale także każda litera traktowane są z czcią. Zwój Tory (sefer Tora), przekazywany we wspólnotach żydowskich z pokolenia na pokolenia, a w razie potrzeby kopiowany przez wyspecjalizowanych soferim („pisarzy), stanowi najświętszy przedmiot w synagodze, przechowywany w aron ha-kodesz („święta szafa”). Z czasem tekst Tory został natomiast podzielony na 54 tygodniowe odcinki, które odczytywane są w synagodze w szabat. Odcinek taki nosi nazwę parasza.

Tora publikowana w formie książkowej, przeznaczona nie do celów liturgicznych, ale do studiowania, zaopatrzona jest w znaki samogłoskowe i akcentowo-melodyczne. Oryginalnemu tekstowi Tory towarzyszą często komentarze i tłumaczenia. Najczęściej na jednej stronie obok tekstu Tory umieszczane jest starożytne tłumaczenie na język aramejski, tzw. Targum Onkelos, stanowiące formę interpretacji tekstu hebrajskiego, oraz średniowieczny komentarz hebrajski Rasziego. O tekstach tych szerzej mowa będzie w dalszej części niniejszego omówienia.

Tradycja Tory ustnej w judaizmie

Wyróżniającą cechą judaizmu rabinicznego jest założenie, że Bóg podczas przekazał Mojżeszowi nie tylko tekst Tory, zwany Torą pisaną (Tora sze-bi-chtaw), ale także cały system nauk, który nie był przeznaczony do spisania, Torę ustną (Tora sze-be-al-pe). Nauki te zawierały gotowe interpretacje i uzupełnienia Tory pisanej, metody, wzorce i zasady tworzenia nowych interpretacji, dodatkowe przepisy, a także sposoby dostosowywania prawa do zmieniających się warunków zewnętrznych. Zawierały nie tylko wiedzę prawną, ale także wiedzę historyczną i mistyczną (tzw. maase bereszit i maase merkawa). Z merytorycznego punktu widzenia wyróżnia się w niej dwa podstawowe „żywioły”, zwane halacha (hebr. halach – „kroczyć”) i hagada (hebr. „opowieść”). Halacha odnosi się do prawnej zawartości tradycji ustnej. Termin ten jest zwykle używany na określenie całości studiów nad żydowskim prawem religijnym. Stąd termin „literatura halachiczna”, literatura poruszająca prawne zagadnienia judaizmu. Hagada stanowi całą pozostałą problematykę zawartą w Torze ustnej, tj. historię, etykę, mistykę.

Tora pisana pozbawiona Tory ustnej nie może być właściwie odczytana i zrozumiana. Wiedza ustna miała być więc przekazywana z pokolenia na pokolenia przez liderów narodu, starszyznę proroków, mędrców aż znalazła się w ręku peruszim, czyli „oddzielonych” (znanych z Nowego Testamentu jako faryzeusze). Na przełomie starej i nowej ery peruszim byli dominującą, ale nie jedyną grupą w łonie judaizmu. Z czasem wyłonili się z nich rabini, od hebrajskiego rabi, „mój nauczyciel”. Katastrofa narodowa, której kulminacją było zburzenie Świątyni Jerozolimskiej przez Rzymian w 70 roku n.e., stała się momentem zwrotnym w historii judaizmu. Różne odłamy judaizmu zniknęły z areny dziejów. W ten sposób narodził się judaizm rabiniczny, w którym postacią centralną jest rabin, jako depozytariusz Tory ustnej, przekazywanej mu przez jego nauczycieli w nieprzerwanym łańcuchu pokoleń.

Krytyczna sytuacja, w jakiej znaleźli się Żydzi i ich rabini, w pierwszych wiekach nowej ery, w szczególnie prześladowania ze strony Rzymian, stworzyły realne zagrożenie, że ta przekazywana ustnie nauka zostanie na zawsze utracona. Wobec tego podjęte zostały starania o utrwalenie w piśmie przynajmniej esencji tej tradycji. W ten sposób rozpoczął się proces tworzenia przez rabinów literatury w języku hebrajskim ( częściowo aramejskim), która stanowiła zapis kolejnych warstw tej ustnej dotąd tradycji. Literatura tę zaczęto z czasem wzbogacać o teksty stanowiące komentarze do niej, dyskusje na jej temat i dalsze rozwinięcia według przyjętych Torze pisanej zasad. Obok Biblii hebrajskiej zaczęła powstawać, głównie w języku hebrajskim (i aramejskim), bogata literatura religijna, a później i filozoficzna.

Powstanie i dzieje literatury rabinicznej

Literaturę powstałą głównie w starożytności jako zapis fundamentów Tory ustnej określa się mianem „literatury rabinicznej”. Aby odróżnić ją od późniejszych dzieł rabinicznych powstałych od średniowiecza po czasy nowożytne, w niniejszym opracowaniu używany będzie w odniesieniu do niej termin „klasyczna literatura rabiniczna”. Literaturę tę określa się także mianem literatury talmudycznej i midraszowej.

Literaturę tę tworzyli uczeni zwani tannaim (od aram. tanna – „nauczyciel”), działający głównie na terenie Ziemi Izraela od I do początku III wieku. Ich utwory były następnie studiowane, komentowane i uzupełniane w akademiach działających w Ziemi Izraela i w Babilonii przez pokolenia uczonych zwanych amoraim (od aram. amora – „mówca, komentator”) w okresie od ok. połowy III do końca V wiek. Teksty te, a zwłaszcza Talmud babiloński, podlegały jeszcze pracom redakcyjnym dokonywanym przez pokolenia uczonych zwanych saworaim (aram. sawora – „myśliciel”), działających w akademiach babilońskich w VI wieku. Ich działalność zakończyła klasyczny okres literatury rabinicznej. Dzieła powstałe w tym okresie, a zwłaszcza Miszna wraz z Talmudem babilońskim, a także część midraszy, nabrały w judaizmie – jako zapis Tory ustnej – znaczenia kanonicznego, niewiele ustępując Biblii hebrajskiej.

W akademiach babilońskich w Surze i Pumbedicie, które stanowiły przez niemal tysiąc lat główny ośrodek duchowy judaizmu, działalność naukowa kontynuowana była od końca VI do początku XI wieku przez ich liderów, zwanych geonim (hebr. gaon – „geniusz”). Przedmiotem studiów był przede wszystkim Talmud babiloński. Ich owocem były liczne responsa (czyli odpowiedzi na zadane pytania, głównie o tematyce prawnej) i komentarze. Powstawały też pierwsze próby tworzenia kodeksów religijnych. Jest to również początek refleksji filozoficznej w łonie judaizmu rabinicznego, zainspirowanej filozofią teologią arabską, czerpiącą ze źródeł filozofii greckiej.

Początek XI wieku przyniósł marginalizację i upadek akademii babilońskich. Nie oznaczało to jednak kresu literatury rabinicznej. Ośrodki myśli żydowskiej rozwijały się coraz intensywniej w zwłaszcza w muzułmańskiej Afryce północnej i Hiszpanii. Żydów stąd pochodzących nazywa się sefardyjskimi (hebr. Sfarad – „Hiszpania”). Coraz większą aktywność wykazywały także ośrodki w chrześcijańskiej Europie, na północy Hiszpanii, we Włoszech, a także we Francji i w Niemczech. Żydów stąd pochodzących nazywa się aszkenazyjskimi (hebr. Aszkenaz – „Niemcy”). Wydarzenia i procesy historyczne w tym okresie, takie jak wojny krzyżowe, rekonkwista w Hiszpanii, a następnie wygnanie stąd Żydów, kryzys świata arabskiego, epidemia „czarnej śmierci”, prześladowanie Żydów w Niemczech spowodowały kolejne przesuwanie się głównych ośrodków twórczych literatury hebrajskiej. Pojawiły się więc nowe ośrodki w Europie środkowej i wschodniej, a także na terenie Turcji.

Rabinów z tego okresu określa się mianem riszonim, „pierwsi”. W okresie tym powstaje niezwykle bogata literatura hebrajska: kodeksy religijne, komentarze, responsa, traktaty filozoficzne, a także dzieła mistyczne rodzącej się kabały. Jej najważniejszym tekstem jest napisany głównie po aramejsku Sefer ha-Zohar, której autorytet dla wielu plasuje się tuż za Biblią hebrajską i Talmudem babilońskim. Zanim jednak dzieło to pojawiło się w obiegu szczyt judaizmu racjonalistycznego i filozofii żydowskiej nastąpił w dziełach Mojżesza Majmonidesa.

Cezurą dla tego okresu jest jednak powstanie dzieła halachicznego, Szulchan aruch Josefa Karo w poł. XVI wieku, najbardziej autorytatywnego kodeksu religijnego judaizmu. Rabini tworzący po tym wydarzeniu zwani są acharonim, „ostatni”. Literatura powstająca w tym okresie stanowi kontynuację wątków i form literackich ukształtowanych w czasach riszonim. Autorytet Szulchan aruch spowodował jednak stopniowe zanikanie prób tworzenia kodeksów religijnych. Ich miejsce zajęły komentarze tworzone wokół dzieła Josefa Karo i innych wcześniejszych kodeksów. Bujnie rozwija się literatura responsów. Stopniowo słabnie zainteresowanie filozofią, rosną natomiast wpływy kabały i mistyki, których owocem jest narodzenie się chasydyzmu na terenach ówczesnej Rzeczpospolitej i który wywiera wpływ na judaizm ortodoksyjny do dnia dzisiejszego.

Klasyczna literatura rabiniczna

Pierwszym i fundamentalnym tekstem klasycznej literatury rabinicznej jest Miszna, za której redaktora uznaje się tradycyjnie Jehudę ha-Nasiego, żyjącego na przełomie II i III. Termin miszna oznacza „naukę” od czasownika szana „powtarzać, uczyć się”. Zawiera on przepisy prawne będące konkretyzacją i uszczegółowieniem przepisów zawartych w Torze pisanej. Jednakże Miszna nie stanowi komentarza do Tory pisanej i rzadko przywołuje jej wersety. Sprawia wrażenie tekstu niezależnego. Hebrajski język jest tu bardzo zwięzły, noszący ślady ukształtowania sprzyjającego nauce pamięciowej.

Miszna stanowi prototyp kodeksu religijnego, choć pojawiają się w niektórych przypadkach przywołania różnych opinii rabinów, wynikające albo z różnych tradycji, albo z różnej jej interpretacji. Tekst jest podzielony tematycznie na sześć części, tzw. porządków, sedarim: Zeraim („nasiona”), poświęcony rolnictwu i liturgii, Moed („pora”), poświęcony świętom, Naszim (dosł. „kobiety”), poświęcony małżeństwu i ślubowaniom, Nezikin („szkody”), zawierający przepisy prawa cywilnego i karnego, Kodaszim („świętości”), dotyczący kultu ofiarnego, oraz Tohorot („czystości”), dotyczący rytualnej czystości.

Każdy z tych porządków składa się z kilku kilkunastu traktatów (hebr. mesechet) dotyczących szczegółowych. W sumie Miszna zawiera 62 traktaty. Podstawową jednostką redakcyjną w traktacie jest miszna, na którą składa się od kilku do kilkudziesięciu zdań. Owe miszny pogrupowane są z kolei na rozdziały (perakim), których tytuły zaczerpnięte zostały z pierwszych wyrażeń danego rozdziału. Jednakże obecnie najczęściej przy cytowaniu fragmentów Miszny podaje się nazwę traktatu, oraz kolejny numer rozdziału w traktacie i miszny w rozdziale.

Autorytet Miszny był niepodważalny, jednak w żadnej mierze nie wyczerpywał zasobów tradycji ustnej, nawet w zakresie halachy. Te tradycje, które nie weszły w skład Miszny określa się mianem baraita (aram. „zewnętrzny”). Wkrótce w środowiskach tanaitów powstało dzieło, które stanowiło zbiór takich tradycji, Tosefta (aram. „uzupełnienie”). Naśladuje ono budowę i styl Miszny, stanowiąc formę komentarza do niej.

Inne tradycje prawne znalazły się powstałych w tym okresie midraszach halachicznych. Dzieła te przyjmują postać komentarzy do wybranych tekstów Tory pisanej, np. Mechilta (aram. zasada) – do fragmentów Księgi Wyjścia, Sifra (aram „księga”) – do Księgi Kapłańskiej, a Sifre (aram. „księgi”) do partii Księgi Liczb i Księgi Powtórzonego Prawa.

Dzieła te oprócz halachy zawierają także materiał agadyczny. Jednakże najbardziej znanym midraszem agadycznym z okresu tannaitów jest Hagada szel Pesach (Hagada Paschalna). Stanowi ona obszerny komentarz do wybranych wersetów Tory pisanej odnoszących się do wyjścia Żydów z Egiptu. Dzieło to, niewielkich rozmiarów, jest jedną z najpopularniejszych książek hebrajskich judaizmu. Jej rytualne odczytywanie jest głównym elementem wieczerzy paschalnej w domach żydowskich. Z czasów tannaitów pochodzą także najbardziej znane tłumaczenia Tory pisanej na używany wówczas coraz powszechniej język aramejski, pełniące także formę komentarzy, Targum Jonatan i Targum Onkelos. Zwłaszcza ten ostatni uzyskał ogromny autorytet

W czasach tannaitów powstaje także literatura mistyczna. Do najbardziej znanych i niezwykłych tekstów należy Sefer jecira („Księga tworzenia”), przypisywana przez tradycję biblijnemu Abrahamowi. Ten zwięzły tekst zawierający m.in. opis stwarzania świata za pomocą m.in. liter alfabetu hebrajskiego był później wielokrotnie komentowany i stanowił jedno z najważniejszych źródeł rozwijającej się w średniowieczu i czasach nowożytnych kabały.

Midrasze agadyczne tworzone były głównie w czasach amoraitów. Do najbardziej znanych tekstów tego typu należy Bereszit Raba do Księgi Rodzaju (raba aram. „wielki”). Powstawały też midrasze homiletyczne, w których werset biblijny stanowił punkt wyjścia do homilii na określony temat, np. Tanchuma. Dzieła te powstawały w głównej mierze w Ziemi Izraela. Jednakże pomnikowym dziełem amoraitów jest Talmud (hebr. „nauka”), jerozolimski – dzieło uczonych z Ziemi Izraela, i przede wszystkim babiloński – dzieło uczonych z Babilonii.

Talmud jerozolimski, zwany także palestyńskim, powstawał nie w Jerozolimie, ale w akademiach w Cezarei i Tyberiadzie pod koniec IV wieku. W jego skład wchodzi tekst Miszny i rozbudowany hebrajsko-aramejski komentarz do niej, tzw. Gemara (hebr. „zakończenie”). Nie obejmuje jednak całości Miszny. Tekst Gemary jest bardzo skrótowy, często niejasny, noszący ślady zniekształceń i ubytków w ciągu wieków jego przekazu. Na charakter tego tekstu niewątpliwie wpłynęły trudne warunki, w których on powstawał, a także fakt, że jego znaczenie zostało zmarginalizowane po powstaniu Talmudu babilońskiego.

Talmud babiloński powstawał stopniowo z materiałów gromadzonych i tworzonych w akademiach na terenie Babilonii. Warunki sprzyjały tutaj intensywnym studiom znacznie bardziej niż w Ziemi Izraela. Według tradycji autorami kompilacji byli raw Aszi i Rawina w V wieku. Jednakże tekst mógł być kształtowany także jeszcze znacznie później, nawet w czasach saworaitów.

Podobnie jak w przypadku Talmudu jerozolimskiego, składa się z Miszny i Gemary, która napisana została głównie w języku aramejskim i we fragmentach – hebrajskim. Również i ta Gemara nie obejmuje całości Miszny. Podstawowa jednostke tematyczna Gemary zwane jest po aramejsku sugja. Zwykle zaczyna się od kolejnego hebrajskiego tekstu Miszny, po którym następuje hebrajsko-aramejski komentarz Gemary. Przedmiotem analizy są poszczególne wyrażenia Miszny, szczególne przypadki, do których ma zastosowanie. Wywód ten ma charakter dialektyczny, stanowi często zapis dyskusji rabinów, którzy spierają się, odrzucają swoje argumenty, przytaczają dowody na potwierdzenie własnych twierdzeń. Choć dyskusja jest wielopoziomowa, rozgałęziająca się w wątki poboczne i dygresje, logiczny to wywodu pozostaje zachowany. Nie zawsze jednak podawana jest konkluzja tej dyskusji. Przedmiotem dyskusji są przed wszystkim zagadnienia halachiczne, jednakże Gemara obfituje też w materiał hagadyczny, opowieści i midrasze.

Aby ułatwić studiowanie Talmud wydawany jest najczęściej z całym aparatem komentarzy i przypisów, które otaczają jego tekst ze wszystkich stron. Przede wszystkim komentarz Rasziego (od wewnętrznej strony karty) oraz tzw. Tosafot (hebr. „dodatki”), komentarze uczniów i następców Rasziego (od zewnętrznej strony karty). Tekst Talmudu podzielony został na numerowane karty (tzw. amud), posiadające dwie strony, a i b (tzw. daf). Cytując fragment Talmudu podaje się  jego lokalizację na stronach, np. „Sanhedrin 56a”.

Talmud babiloński stanowi dzieło o monumentalnych rozmiarach. Ponieważ wraz z wchodzącą w jego skład Miszną stanowi wykład Tory pisanej i zapis dyskusji na jej temat uczonych posiadających łączność z żywą ciągle ustną tradycją, Talmud ten stał się tekstem kanonicznym judaizmu rabinicznego, który autorytetem ustępuje jedynie Torze pisanej. Wokół obu tych tekstów krąży całość późniejszej hebrajskiej (i aramejskiej) literatury religijnej i filozoficznej. Główny wysiłek został skierowany na uporządkowanie tego ogromnego materiału, przede wszystkim prawnego, i zastosowanie go do zmieniających się warunków życia.

Potalmudyczna literatura halachiczna

Głównym nurtem hebrajskiej literatury religijnej jest literatura halachiczna, zajmująca się zagadnieniami prawa religijnego i ich zastosowania w zmieniających się warunkach życia społeczności żydowskich. Literatura ta miała wieloraki charakter, normatywny, analityczno-badawczy czy edukacyjno-popularyzatorski. Punktem jej wyjścia była Tora pisana oraz klasyczna literatura rabiniczna, a zwłaszcza Talmud babiloński. Z czasem jak powstawały kolejne dzieła halachiczne, analizy odnosiły się także do tych dzieł. W ten sposób literatura ta narastała niejako warstwowo na literaturze halachicznej poprzednich pokoleń. Zwykle wyróżnia się w niej następujące główne odmiany gatunkowe (choć granice tych gatunków dość płynne i zmienne):

• Kodeksy prawa religijnego, z których najbardziej znane to: Sefer ha-halachot (napisany oryginalnie w języku judeoarabskim i aramejskim) Icchaka Alfasiego (zwanego Rif), żyjącego w Tunezji i Hiszpanii w XI wieku, Miszne Tora wspomnianego Mosze ben Majmona (Majmonidesa, zwanego Rambam), żyjącego w Hiszpanii i Egipcie w XII wieku, Arbaa turim Jaakowa ben Aszera (zwanego Baal ha-turim), żyjącego w Niemczech i Hiszpanii na przełomie XIII i XIV wieku, oraz wspomniany Szulchan aruch Josefa Karo, żyjącego w Hiszpanii i w Ziemi Izraela (Safed) w XVI wieku.
• Komentarze, nie tylko halachiczne, głównie:

1) do ksiąg Biblii hebrajskiej, na czele z komentarzem wspomnianego Szlomo Icchakiego (zwanego Raszi), żyjącego we Francji w XI wieku; innymi znanymi autorami są m.in. Awraham ibn Ezra, żyjący w Hiszpanii w XII wieku, Mosze ben Nachman (Nachmanides, zwany Ramban), żyjący w Hiszpanii w XII wieku oraz wspomniany Baal ha-turim;

2) do Miszny i Talmudu babilońskiego, zwłaszcza hebrajsko-aramejskie komentarze Rasziego oraz Tosafot, tworzone przez jego następców we Francji i w Niemczech od XII do XIV wieku, ponadto – komentarze Nissima ben Jaakowa (zwanego Nissim Gaon) oraz Chananela ben Chusziela (zwanego Rabejnu Chananel), żyjących w Tunezji w XI wieku, oraz napisane oryginalnie w języku judeo-arabskim komentarze Majmonidesa, komentarze Aszera ben Jechiela (zwanego Rosz), żyjącego w Niemczech i Hiszpanii na przełomie XIII i XIV wieku, a także Owadii ben Awrahama z Bertinoro (zwanego Bartenura), żyjącego we Włoszech i w Ziemi Izraela na przełomie XV i XVI wieku;

3) do Szulach aruch, m.in. glosy pt. Mapa autorstwa Mosze Isserlesa (zwanego Rema lub Remu), żyjącego w Polsce w XVI wieku, oraz Miszna berura Israela Meira Kagana (zwanego Chafec chaim), żyjącego w Polsce na przełomie XIX i XX wieku;

4) do innych ważnych dzieł, np. do Miszne Tora Majmonidesa – glosy Awrahama ben Dawida (zwanego Rawad), żyjącego we Francji w XII wieku czy komentarze pt. Kesef Miszne Josefa Karo.

• Responsa, czyli odpowiedzi na przesyłane z różnych stron zapytania, głównie o charakterze prawnym; pisało je wiele autorytetów religijnych we wszystkich epokach, często w znacznych ilościach – w epoce gaonów głównie Amram Gaon, Szerira Gaon i Hai Gaon, żyjący w Babilonii w okresie od IX do XI wieku, w epoce riszonimin. Gerszom ben Juda (zwany Rabejnu Gerszom), żyjący w Niemczech na przełomie X i XI wieku, Jaakow ben Meir (zwany Rabejnu Tam), żyjący we Francji w XII wieku, Meir ben Baruch z Rothenburga (zwany Maharam), żyjący w Niemczech w XIII wieku (dwaj ostatni tworzyli także Tosafot), a także Majmonides, Josef Karo, Rema oraz Jehuda Löw ben Becalel (zwany Maharal), żyjący w Czechach w XVI wieku.

Ponadto tworzono także dzieła o charakterze edukacyjnym, popularyzatorskim i etycznym (tzw. musar), np. zaliczane także do dzieł filozoficznych, napisane oryginalnie w języku judeo-arabskim Chowot ha-lewawot  Bachji ibn Pakudy, żyjącego w Hiszpanii w XI wieku, Kad ha-kemach Bachji ben Aszera, żyjącego w Hiszpanii na przełomie XIII i XIV wieku, Mesilat jesharim, Mosze Chaim Luzzatto (zwanego Ramchal), autora także wielu dzieł kabalistycznych, żyjącego we Włoszech w XVIII wieku, oraz Chafec chaim autorstwa wspomnianego Israela Meira Kagana.

Szczególną formą tej literatury jest tzw. tarjag micwot, czyli lista 613 przykazań judaizmu, opatrzona omówieniem i komentarzem. Najbardziej znanymi są: napisany oryginalnie po judeo-arabsku Sefer ha-micwot Majmonidesa, Sefer micwot gadol, Mosze ben Jaakowa z Coucy, żyjącego we Francji w XIII wieku oraz anonimowy Sefer ha-chinuch, powstały w Hiszpanii w XIII wieku.

Literatura filozoficzna, mistyczna i liturgiczna

Nie licząc piszącego w języku greckim Filona z Aleksandrii, w starożytności nie powstawały znaczące teksty filozoficzne w łonie judaizmu, zwłaszcza rabinicznego. Filozofia była bowiem formą refleksji wyrosłą z myśli greckiej, obcą duchowości żydowskiej. Sytuacja zmieniła się w średniowieczu, gdy większość populacji żydowskiej znalazła się pod panowaniem islamu. Do świata muzułmańskiego w pierwszych wiekach jego istnienia zaczęły napływać przekłady greckiej literatury filozoficznej. Spowodowały one zrodzenie się racjonalistycznej teologii muzułmańskiej zwanej kalamem oraz rodzimej filozofii. Filozofia (wraz z towarzyszącymi jej matematyką i astronomią) stała się synonimem nowoczesności i nauki, której racjonalizm stanowił wyzwanie dla opartej na wierze religii. Spowodowało to także w środowiskach żydowskich kryzys wiary, szczególnie wśród elit, na który odpowiedź stanowiła początkowo filozofia żydowska, starająca się pogodzić racjonalizm filozofii z tradycjami judaizmu.

Z takim właśnie zamiarem tworzył, pozostający pod wpływem kalamu, Saadia ben Josef (zwany Saadia Gaon), żyjący w Babilonii na przełomie IX i X wieku, autor napisanego pierwotnie w języku judeo-arabskim traktatu Sefer emunot we-deot. Jednakże granice pomiędzy filozoficznym uzasadnieniem judaizmu a filozofią zaledwie inspirowaną judaizmem rychło zaczęły się zacierać, czego dobitnym przykładem jest powstałe w kręgu neoplatonizmu słynne dzieło pt. Mekor chajim (znane pod łacińskim tytułem Fons vitae) Szlomo ibn Gabirola (znany w świecie chrześcijańskim jako Awicebron), żyjącego w Hiszpanii w XI wieku. Zjawiska te zrodziły krytykę filozofii neoplatońskiej, której wyrazem stało się wybitne dzieło Kuzari Jehudy Halewiego, żyjącego w Hiszpanii w XI wieku.

Najwybitniejszym dziełem filozoficznym, które wyrosło z potrzeby pogodzenia filozofii z judaizmem, było napisane oryginalnie w języku judeo-arabskim More newuchim (tj. Przewodnik błądzących), autorstwa wspomnianego Majmonidesa. Dzieło to, pozostające w kręgu arystoteleizmu, wywarło wpływ na chrześcijańską scholastykę, np. Tomasza z Akwinu. Inne wybitne dzieło tego kręgu stanowi Milchamot Haszem, Lewi ben Gerszona (zwanego Gersonidesem), żyjącego w Hiszpanii na przełomie XIII i XIV wieku. Ten nurt filozofii spotkał się też z opozycją w łonie filozofii żydowskiej w osobie Chasdaja Crescasa, żyjącego w Hiszpanii na przełomie XIV i XV wieku, autora dzieła Or Haszem.

Filozofia, jako racjonalna refleksja nad prawdami judaizmu, spotkała się z się z silną opozycją w łonie konserwatywnych kręgów religijnych. W kręgach tych rozwijano myśl mistyczną, zwaną później kabałą, opartą o starożytną literaturę mistyczną, jak Sefer jecira, dzieła nurtu heichalot (np. Sziur koma) czy wątki rozsiane po Talmudzie babilońskiem.

Jednym z pierwszych dzieł pierwotnej kabały jest anonimowy Sefer ha-bachir, powstała we Francji w XII wieku. Wybitnym przedstawicielem tej fazy rozwoju kabały, w jej profetycznej postaci, był Awraham Abulafia, żyjący w Hiszpani w XIII wieku. Jednakże zwieńczeniem tego okresu jest fundamentalne dzieło, napisane w języku aramejskim i częściowo hebrajskim, Sefer ha-Zohar, której autorstwo przypisywane jest osobie Mosze ben Szem Towa z Leonu, żyjącego w Hiszpanii w XIII wieku, choć w tradycji judaizmu dzieło to datuje się na czasy tannaitów. Ma ono w znacznej części formę mistycznego komentarza do Pięcioksięgu. Dzieło to cieszy się ogromnym autorytetem nie tylko w mistycznych kręgach judaizmu, ale praktycznie we wszystkich kręgach judaizmu rabinicznego.

Kolejna faza rozwoju myśli kabalistycznej zainicjowana została w kręgu uczonych działających w Safedzie z Ziemi Izraela w XVI wieku. Do najwybitniejszych postaci należy tu Mosze Kordowero (zwany Ramak), autor m.in. Pardes rimonim czy Tomer dewora. Jednakże swoistego przewrotu myślowego dokonał działający w Safedzie Icchak Luria (zwany Ari lub Arizal). Choć sam nie zostawił po sobie znaczących tekstów, jednakże jego nauczanie zostało przedstawione przez jego ucznia, Chaima Vitala, m.in. w dziele Ec chaim. Do wybitnych przedstawicieli dojrzałej kabały należy też wspomniany wcześniej Ramchal, autor m.in. Pitchei chochma czy Derech Haszem.

Jednym ze znaczących nurtów stanowiących kontynuację głównych wątków dojrzałej kabały stanowi chasydyzm, powstały w XVIII w. na ziemiach Rzeczypospolitej, zainicjowany przez działalność Isreaela Baal Szem Towa (zwanego Beszt). Jego nauczania zawarte zostały w popularnym XIX-wiecznym dziele Sziwchei ha-Beszt. Do najbardziej znaczących dzieł mistycyzmu chasydzkiego należą: Tanja Szneura Zalmana z Ladów, żyjącego w XVIII wieku, oraz Ha-sulam (komentarz do Sefer ha-zohar), autorstwa Jehudy Ashlaga, żyjącego na przełomie XIX i XX wieku.

Poza literaturą filozoficzną i mistyczną już od starożytności tworzono teksty liturgiczne (np. wspomniana Hagada szel Pesach) oraz modlitwy. Źródło wielu z nich stanowi poezja religijna. Do najwybitniejszych twórców tej poezji, zwanej pijut (l.m. pijutim), należeli wspomniani wyżej: Szlomo ibn Gabirol (autor m.in. poematu Keter malchut oraz słynnej modlitwy Adon olam), Awraham ibn Ezra czy Jehuda Halewi. Zbiory modlitw na dni powszednie i szabat zwane Sidur, oraz na święta –zwane Machzor, stanowiły przez wieki najpopularniejsze książki publikowane w języku hebrajskim