Ponad stuletnia historia Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, jak również jego okazałe zbiory to najlepsza wizytówka dla instytucji, która od lat gromadzi i udostępnia zwiedzającym eksponaty archeologiczne, etnograficzne, przyrodnicze, dokumenty historyczne oraz wysokiej rangi dzieła sztuki. Jest jednym z najważniejszych punktów na muzealnej mapie Polski, wyróżniając się regionalnym, śląskim charakterem.

Początki bytomskiego muzeum sięgają 1910 roku, kiedy przez grupę miłośników dziejów Bytomia zostało założone Bytomskie Towarzystwo Historyczno-Muzealne (Beuthener Geschichts- und Museumsverein). Towarzystwo utworzyło wówczas lokalne muzeum w oparciu o depozyty z prywatnych kolekcji kupca Simona Machy i nauczyciela Hansa Bimlera oraz zbiór pamiątek miejskich i cechowych, a także archiwaliów przekazanych przez bytomski magistrat. Ranga tej lokalnej placówki stale wzrastała, co potwierdza fakt, że w 1922 roku znalazł w nim miejsce referent do spraw zabytków archeologicznych dla Prowincji Górnośląskiej. W 1928 roku muzeum zostało przejęte przez samorząd Bytomia. Współpraca z miłośnikami miasta i regionu, własna akcja kolekcjonerska oraz zakupy nierzadko cennych i pokaźnych zbiorów umożliwiły jego awans do statusu instytucji o charakterze regionalnym.

Oficjalne otwarcie w nowym gmachu

Siedziba placówki zmieniała się wielokrotnie, nim w latach 1929–1930 zbudowano nowy gmach muzeum według projektu A. Stütza i H. Hettlera. Z powodu światowego kryzysu ekonomicznego budynek zrealizowano tylko w połowie, druga część nigdy nie została wzniesiona. Parter, a także piwnice skrzydła wystawowego zajęły Miejska Kasa Oszczędności i Biblioteka Miejska. Rozmieszczone w kilku miejscach zbiory przeniesiono w 1931 roku do nowej siedziby, a oficjalne otwarcie Górnośląskiego Muzeum Krajowego (Oberschlesisches Landesmuseum) nastąpiło 24 października 1932 roku.

W muzeum funkcjonowało pięć działów merytorycznych: Przyrody, Dziejów Pierwotnych i Prehistorii, Etnografii i Historii Miasta, Etnologii oraz Sztuki, a także Biblioteka Muzealna i archeologiczna pracownia konserwatorska. Ponadto swoją siedzibę miał tu okręgowy referat do spraw ochrony przyrody i filia Urzędu Ochrony Zabytków Archeologicznych. W salach wystawowych prezentowano liczne ekspozycje stałe poświęcone przyrodzie, pradziejom, kulturze ludowej i mieszczańskiej Górnego Śląska, historii Bytomia, rozwojowi przemysłu górnośląskiego i sztuce cechowej.

Powstanie katowickiego muzeum

W 1927 roku w Katowicach, będących stolicą polskiej części Górnego Śląska (autonomiczne województwo śląskie), rozpoczęto organizację pierwszej placówki muzealnej – Muzeum Śląskiego. Utworzone w 1929 roku, na stałą siedzibę musiało czekać do 1939 roku, kiedy to został wzniesiony jeden z najnowocześniejszych w Europie gmachów wystawienniczych. Niestety, wybuch wojny uniemożliwił zorganizowanie od lat przygotowywanych ekspozycji, a nowy gmach Niemcy wkrótce rozebrali.

To dzięki bytomskiej placówce udało się ocalić eksponaty Muzeum Śląskiego w Katowicach, w październiku 1939 roku zlikwidowanego przez Niemców. Zostały one przewiezione do Bytomia i umieszczone w magazynach. W latach 1943–1944 najcenniejsze zbiory (również katowickie) ewakuowano do zachodniej części Górnego Śląska. W wyniku walk frontowych, działalności zarządu radzieckiego komisarza wojennego i szabrowników budynek uległ uszkodzeniu, a część zbiorów zniszczeniu i rozproszeniu.

Powojenna reaktywacja i upaństwowienie

Prace zabezpieczające i akcja rewindykacyjna prowadzone od marca 1945 roku przez grupę przedwojennych pracowników Muzeum Śląskiego, pozwoliły na uratowanie oraz odzyskanie części kolekcji katowickich i bytomskich. Kolekcje te stały się podstawą do reaktywowania w Bytomiu placówki muzealnej, mającej kontynuować tradycje i program przedwojennego Muzeum Śląskiego. 10 maja 1946 roku w Muzeum Śląskim w Bytomiu zorganizowano pierwszą wystawę poświęconą powstaniom śląskim. Ekspozycje stałe: przyrodniczą, archeologiczną, etnograficzną i galerię malarstwa polskiego udostępniono zwiedzającym w 1946 i 1947 roku.

W 1950 roku placówka została upaństwowiona i przyjęła nazwę: Muzeum Górnośląskie w Bytomiu. Przez wiele lat pełniła rolę muzeum okręgowego, centralnej instytucji górnośląskiego muzealnictwa.

W latach 1992–1999 w wyniku umowy zawartej między Wojewodą Katowickim i Prezydentem Miasta Bytomia, muzeum funkcjonowało jako jednostka państwowo-samorządowa, a w roku 1999 zostało przejęte przez samorząd nowo utworzonego województwa śląskiego. Charakter olbrzymich zbiorów Muzeum Górnośląskiego ma bezpośredni wpływ na działalność placówki, która koncentruje się zarówno wokół problemów regionalnych, jak i ponadregionalnych.

Muzeum dzisiaj

W muzeum funkcjonuje pięć działów merytorycznych: Archeologii, Etnografii, Historii, Przyrody i Sztuki oraz działy pomocnicze: m.in. Edukacji czy Dział Promocji i Wydawnictw. Muzeum posiada także specjalistyczną bibliotekę, w której zgromadzono około 61.000 woluminów.

Muzeum Górnośląskie zajmuje obecnie dwa budynki: wzniesiony w latach 1929–1930 dwuskrzydłowy gmach główny, mieszczący sale wystaw, magazyny, pracownie i biura oraz budynek (wraz z oficyną) byłego starostwa powiatu bytomskiego, pochodzący z lat 1897–1899 i zaprojektowany przez Waltera Kerna ze Stegliz koło Berlina, w którym znajdują się wynajmowane także innym podmiotom sale: Sala Kolumnowa i Sala ks. Gorczyckiego.

Muzeum Górnośląskie to dziś poważna, licząca się w kraju placówka muzealna o niekwestionowanym dorobku, pokaźnych zbiorach i autonomicznym programie. Otwarta dla wszystkich, ukazuje kulturę jako całość, jako dorobek o charakterze materialnym i duchowym, powstający w określonej przestrzeni, czasie, oddziaływający na człowieka i przez niego kształtowany. Kultura nie jest oderwana od historii, przyrody, archeologii, ludzkiej myśli i twórczości – jest bytem uniwersalnym, i jako taką ją ukazujemy, podkreślając jednocześnie naszą śląską perspektywę. Wystawy prezentowane w Muzeum inspirują do namysłu, są źródłem pozytywnych doświadczeń oraz rozmaitych wrażeń estetycznych.