W roku 2021 Muzeum Górnośląskie w Bytomiu finalizuje dwa znaczące projekty, poświęcone szeroko pojętemu dziedzictwu żydowskiemu, odnosząc się do wątków stricte lokalnych oraz do perspektywy ogólnopolskiej czy nawet europejskiej.
WYSTAWA I FILM
Pierwszy projekt zatytułowany „Ślad pokoleń. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu” obejmuje wystawę, film dokumentalny wraz z towarzyszącą jej publikacją oraz liczne działania edukacyjne, skierowane do odbiorców w różnym wieku. Projekt uzyskał wsparcie Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej i realizowany jest we współpracy z Oberschlesisches Landesmuseum w Ratingen oraz Stiftung Haus Oberschlesien w Ratingen.
Premiera filmu dokumentalnego „Dwa światy. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu” (reż. Alicja Schatton, VidiFilm) odbędzie się w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu 28 października 2021 roku (godzina 17.00), natomiast wernisaż wystawy, połączony z promocją publikacji, 4 listopada 2021 roku (godzina 13.00). Dla wszystkich zainteresowanych, z uwagi na obowiązujące obostrzenia sanitarne, ekspozycja będzie dostępna od 5 listopada 2021 roku.
Czas, miejsca, ludzie, przedmioty – w tych czterech słowach zamyka się sens i koncepcja wystawy „Ślad pokoleń. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu”. Historia zbiorowości i losów jednostkowych stanowi w podjętym projekcie punkt wyjścia dla dogłębnej próby ich poznania poprzez sięganie do kontekstów historycznych, politycznych, kulturoznawczych czy obrzędowych. Narracja wystawy dotyczyć będzie historii gminy żydowskiej w Bytomiu przed wojną, w czasie jej trwania i po wojnie, z uwzględnieniem tak ważnych miejsc, jak synagoga i Żydowski Dom Modlitwy. Historia miejsc i ludzi pokazana zostanie przez szereg zachowanych w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu obiektów (artefaktów), które ukażą ciąg związków przyczynowo-skutkowych trwania społeczności żydowskiej w tym miejscu, od czasów największej prosperity miasta, poczynając od II połowy XIX wieku, z uwzględnieniem dramatycznych momentów, takich jak systematyczne wykluczanie Żydów z życia społecznego w latach 30. XX wieku, „Polenaktion”, „noc kryształowa”, wreszcie wybuch II wojny światowej i jej koniec, aż po moment powrotu i ponownego osiedlania się Żydów w Bytomiu – tej nielicznej grupy Żydów niemieckich, ale również Żydów polskich, w dużej mierze przesiedlonych z przedwojennych Kresów Wschodnich II RP. Na wystawie wyeksponowane zostaną m.in. aron ha-kodesz, bima, pulpit kantora, parochet, drobne przedmioty użyteczności codziennej i obrzędowej (pieczątki, świeczniki, mezuzy, tality, lampki pamięci), związane z żydowską obyczajowością i historią bytomskiej gminy żydowskiej oraz, co warte podkreślenia, woluminy z przełomu wieków w językach hebrajskim i jidysz, opatrzone wpisami i pieczęciami własnościowymi, a także notatkami ich właścicieli.
Wystawę uzupełniać będzie w istotny sposób film dokumentalny i publikacja „Dwa światy. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu”, obejmujące te elementy dziedzictwa materialnego i niematerialnego, których z różnych przyczyn nie można zaprezentować na wystawie poprzez zachowane eksponaty. Motyw wiodący – dwa światy – odnosi się do świata realnego, materialnego, w którym żyjemy i funkcjonujemy, oraz świata minionego. Poprzez sięganie do wielowątkowej historii miasta obecność przedstawicieli społeczności żydowskiej w społeczno-gospodarczym życiu Bytomia, w szeregach miejskiego establishmentu (jako członków stowarzyszeń i towarzystw, donatorów fundacji stypendialnych i inspiratorów akcji charytatywnych i pomocowych) czy bytomskiego samorządu, wreszcie – idąc dalej – w szeregach mimowolnych bohaterów dramatycznych wydarzeń II wojny światowej i asymilacji w nowej, powojennej rzeczywistości – zostanie pokazana w kontekście zachowanych relacji i wspomnień, materiałów archiwalnych, swoistych „spotkań” z miejscami ważnymi, takimi jak np. cmentarz żydowski, a także śladów zachowanych w urbanistyczno-architektonicznej substancji miasta.
KONFERENCJA
Niezwykle ważnym wydarzeniem, łączącym się ściśle z pierwszym projektem, jest zwieńczenie drugiego z nich, realizowanego od 2018 roku, a poświęconego digitalizacji woluminów-judaików znajdujących się w zbiorach Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Dostępne są dla zainteresowanych w bibliotece muzealnej oraz na platformie Śląskiej Biblioteki Cyfrowej (www.sbc.org.pl). Projekt został zrealizowany dzięki wsparciu Ministerstwa Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu w ramach programu „Kultura cyfrowa”. Zakończy go konferencja naukowa, połączona z promocją publikacji „Ślad pokoleń. Żydowskie dziedzictwo kulturowe w Polsce”, która odbędzie się 4 listopada 2021 roku w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu. Sesja i lektura publikacji staną się niewątpliwie okazją dla poznania również ponadregionalnego, wieloaspektowego wymiaru dziedzictwa żydowskiego.
Osoby realizujące projekty z ramienia Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu:
Barbara Drobny i Witalis Szołtys – koordynatorzy projektu poświęconego digitalizacji judaików ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu
dr Joanna Lusek – kurator wystawy, autorka publikacji „Dwa światy. Od synagogi do Żydowskiego Domu Modlitwy w Bytomiu”, koordynator ds. organizacji konferencji i red. naukowy tomu pokonferencyjnego „Ślad pokoleń. Żydowskie dziedzictwo kulturowe w Polsce”
Magdalena Pospieszałowska – autorka programu edukacyjno-popularyzatorskiego w zakresie kultury Żydów w Bytomiu
