Być może w Państwa domowych archiwach zachowały się niepublikowane dotąd wspomnienia bezpośrednich świadków okresu powstań i plebiscytu na Górnym Śląsku. Stwórzcie Państwo z nami archiwum relacji! Prosimy o kontakt: j.lusek@muzeum.bytom.pl
Matki, żony, córki – kobiety, gdy weźmie się pod uwagę okres powstań i plebiscytu, zapamiętane zostały jako bohaterki raczej drugiego niż pierwszego planu. Ale czy było tak naprawdę? Angażowały się przecież w stowarzyszeniach i czytelniach dla kobiet, związkach sokolskich i towarzystwach śpiewaczych; były członkiniami Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, przenosiły i ukrywały broń oraz amunicję; pracowały w strukturach Polskiego Czerwonego Krzyża na Śląsku, służąc w powstaniach jako sanitariuszki; organizowały podstawy górnośląskiego skautingu; działały charytatywnie, wspierając materialnie rodziny powstańców czy też kwestując i zbierając żywność dla samych powstańców; prowadziły szeroko zakrojoną akcję propagandową (organizowały wiece i spotkania poparcia dla sprawy polskiej) oraz akcję kulturalną, angażując się np. w działalność teatrów ludowych (plebiscytowych); pracowały aktywnie w Polskim Komisariacie Plebiscytowym w Bytomiu i w lokalnych komitetach plebiscytowych; uczyły i nauczały (w mniej lub bardziej profesjonalny sposób) języka polskiego i historii; uczestniczyły w organizowaniu przyjazdu i przyjmowaniu emigrantów na potrzeby ich udziału w głosowaniu podczas plebiscytu…
W 2019 roku nakładem MGB ukazała się publikacja „Zanim nastała Polska… Praca społeczna kobiet w okresie powstań i plebiscytu na Górnym Śląsku. Wybór relacji” (w opr. Joanny Lusek), w której zamieszczono wspomnienia 60 kobiet, obejmujące lata 1919–1920–1921. Czerpiąc z tego zbioru, co tydzień będziemy publikować wskazaną przez Państwa relację, uzupełnioną o biogram i materiały dodatkowe. Zapraszamy do śledzenia nas na stronach oraz w mediach społecznościowych Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu i Muzeum Czynu Powstańczego (Oddziału Muzeum Śląska Opolskiego).
Halina Kwiatkowska ze Stęślickich (1897–1956)[1]
Przyszła na świat w Siemianowicach Śląskich, w rodzinie Jana Nepomucena, lekarza, i Heleny z Sypkowskich. Obydwoje należeli do Towarzystwa Czytelni Ludowych, matka założyła w 1903 roku w Siemianowicach Czytelnię dla Kobiet, należała do Zarządu tegoż. Ojciec kierował lokalnym oddziałem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, był również członkiem Towarzystwa Szerzenia Elementarzy Polskich na Śląsku im. ks. Roberta Engla. Należał do grona założycieli Banku Ludowego w Siemianowicach i był jednym ze współzałożycieli Towarzystwa Lekarzy Polaków na Śląsku. W domu Stęślickich zatrzymywali się m.in. delegaci Polskiej Macierzy Szkolnej z Warszawy, kolportujący wydawnictwa i druki ulotne o charakterze propolskim, oraz kurierzy przewożący dokumenty i broń. Odbywały się tu również spotkania działaczy oświatowych i niepodległościowych, jak również emisariuszy z zaborów rosyjskiego, austriackiego i pruskiego.
Halina Stęślicka, po ukończeniu szkoły żeńskiej, prowadzonej przez urszulanki w Krakowie, wróciła na Górny Śląsk. Począwszy od 1916 roku zaangażowała się w działania o charakterze społecznym. Była członkinią-dyrygentką chórów – Polskiego Katolickiego „Kasyna” w Bytomiu i „Haller” w Siemianowicach. W 1920 roku rozpoczęła współpracę z Polskim Komisariatem Plebiscytowym w Bytomiu, powierzono jej zadanie koordynowania działań podejmowanych przez Towarzystwa Polek na obszarze plebiscytowym. Zajmowała się organizowaniem kursów dla ochroniarek, które miały docelowo podejmować pracę w polskich ochronkach, dalej kursów krasomówczych dla agitatorek i referentek uczestniczących w spotkaniach i wiecach. W styczniu 1921 roku znalazła się w gronie organizatorek Sejmiku Delegatek Towarzystw Polek w Gliwicach. Stęślicka redagowała ponadto „Głos Polek” – organ Towarzystw Polek na Górnym Śląsku, współpracowała także z redakcją „Sztandaru Polskiego”. Była ponadto członkinią Narodowej Organizacji Kobiet.
W działalność plebiscytową włączyły się również dwie młodsze siostry Haliny – Włodzimira (1899–1926) i Wanda (1907–2001) oraz bracia – Stefan (1895–1947) i Zdzisław (1900–1972). Włodzimira służyła podczas I powstania śląskiego jako sanitariuszka. W 1920 roku złożyła egzamin nauczycielski, który uprawniał ją do nauczania w szkolnictwie średnim. Wspólnie z Haliną prowadziły zajęcia z języka polskiego. Działała aktywnie w Towarzystwie Polek i Polskim Towarzystwie Czerwonego Krzyża. W 1920 roku wyszła za mąż za Michała Kwiatkowskiego, nadal działała w ruchu kobiecym, publikowała na łamach „Sztandaru Polskiego”. Zmarła nieoczekiwanie w Krynicy, w 1926 roku. Druga z sióstr, Wanda, znalazła się w gronie współzałożycielek drużyny harcerskiej w Siemianowicach, była członkinią Zarządu Śląskiego Inspektoratu Harcerstwa. Należała do grona wybitych polskich antropologów. Wyszła dwukrotnie za mąż, za Tadeusza Hoszarda, potem za Jana Mydlarskiego, również antropologa, rektora Uniwersytetu Wrocławskiego. Stefan Stęślicki, brat Haliny, należał do Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, był również członkiem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Uczestniczył w trzech powstaniach śląskich, podczas trzeciego powierzono mu funkcję oficera płatniczego. Brał udział w akcji plebiscytowej, był ponadto członkiem Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu. Młodszy z braci, Tadeusz, zaangażował się w konspiracyjne nauczanie języka polskiego w Siemianowicach. Za przenoszenie przez granicę tajnej poczty dla Polskiej Rady Ludowej w Bytomiu został osadzony w bytomskim więzieniu. Służył w 1 Pułku Strzelców Bytomskich. Był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska oraz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Uczestniczył w II i III powstaniu śląskim, w ostatnim był szefem sztabu I Baonu 3 Pułku im. Dąbrowskiego- Niemczyka.
W 1922 roku Halina Stęślicka została wybrana posłanką na Sejm I kadencji, z ramienia Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Pracy. W myśl obowiązujących wówczas przepisów była jeszcze niepełnoletnia, nie ukończyła bowiem 25 roku życia. Przysięgę poselską składała później niż pozostali posłowie. W 1922 roku zmarł ojciec Stęślickiej, nie doczekał tego wydarzenia. W Sejmie zasiadała w Komisji Opieki Społecznej i Inwalidztwa oraz Komisji Zdrowia Publicznego. Była także sekretarką w Podkomisji Konstytucyjnej dla spraw autonomii Śląska. Działała na rzecz tworzenia w województwie śląskim kolonii i ogródków działkowych, jak również rozwoju pracy chałupniczej, która niejednokrotnie była jedyną możliwością zarobkowania dla kobiet w nadchodzących latach kryzysu gospodarczego. W 1925 roku zasiadała ponadto w Polsko-Francuskiej Grupie Parlamentarnej.
Po ustaniu kadencji w 1927 roku pozostała członkinią Związku Towarzystwa Polek. Udzielała się również w organizacjach kobiet na wychodźstwie, publikowała. W tym samym roku wstąpiła w związek z wdowcem Michałem Kwiatkowskim (1883–1966), mężem swojej zmarłej siostry Włodzimiry. Ze związku przyszło na świat troje dzieci: Michał, Adam i Bogdan. Stęślicka przejęła ponadto opiekę nad zmarłymi córkami siostry: Ireną, Anną i Urszulą.
Kwiatkowski pochodził z Gniezna, ukończył studia w zakresie ekonomii na uniwersytecie w Monastyrze. Pracę zawodową rozpoczął w Gdańsku, jako pracownik Banku Komisowego oraz redaktor „Gazety Gdańskiej”. W 1909 roku wyjechał do Herne, gdzie założył dziennik „Narodowiec” (od 1927 roku ukazywał się w Lens, we Francji), był również współredaktorem „Wiarusa Polskiego”, który ukazywał się w Bochum. Od 1907 roku pełnił funkcję wiceprezesa Związku Dziennikarzy Polskich. W 1918 roku został wybrany delegatem Westfalii i Nadrenii na Polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu. W 1919 roku osiadł na Górnym Śląsku, w Gliwicach, gdzie założył wydawnictwo. Poza „Sztandarem Polskim” wydawano w nim dotowane przez Polski Komisariat Plebiscytowy tytuły niemieckojęzyczne – „Oberschlesische Post” i „Katholische Volkszeitung” oraz polskie materiały propagandowe. W 1921 roku został członkiem Komitetu Plebiscytowego na powiat gliwicki. W rok później, podobnie jak Halina, został wybrany posłem na Sejm I kadencji. W 1927 roku, wraz z żoną, wyjechał do Francji. Po wybuchu II wojny światowej obydwoje przenieśli się do Londynu. Kwiatkowski zasiadał w radzie nadzorczej Banku Polskiego. Był również wiceprezesem Rady Narodowej. W czasie II wojny Kwiatkowscy współpracowali z rządem Władysława Sikorskiego, Kwiatkowski został wicepremierem Rady Narodowej, z ramienia Chrześcijańsko-Narodowego Stronnictwa Pracy. W 1944 r. obydwoje reaktywowali wspólnie prasę polonijną. Halina Stęślicka zmarła w Nottingham, została pochowana w Londynie, jej mąż zmarł w Vichy, zostal pochowany w Lens[2].
Pracę społeczną na Śląsku rozpoczęłam w roku 1916, zajmując się dyrygowaniem chórami w towarzystwach śpiewu: Bytom-Rozbark[3], później Polskie Katolickie „Kasyno” i chór męski „Haller” („Chopin”)[4] w Siemianowicach, a następnie udzielaniem nauki języka polskiego dzieciom (około 150) w Siemianowicach, przemawiając na wiecach i zebraniach Towarzystw Polek[5].
Gdy w roku 1920 zorganizowano Komisariat Plebiscytowy[6] w Bytomiu, powierzono mi kierownictwo Sekcji Towarzystw Kobiecych, które miało za zadanie zorganizowanie kobiet na całym terenie plebiscytowym. Wobec braku referentek i organizatorek była to praca początkowo bardzo trudna. Musiałam osobiście przez granicę sama przemycać kursistki, które przygotowywano w Krakowie do pracy agitacyjnej. W porozumieniu z Zarządem Związku Towarzystwa Polek w Bytomiu i przy pomocy lokalnych Komitetów Plebiscytowych oraz miejscowych działaczek i napływowych organizatorek, powstało na całym terenie plebiscytowym 450 Towarzystw Polek z około 35 tysięcy członkiń. Sekcja organizowała kursy dla ochroniarek (początkowo, później czynił to Wydział Oświatowy), kursy dla mówczyń i działaczek plebiscytowych, udzielała rad i wskazówek organizacyjnych, wysyłała referentki na zebrania i wiece, organizowała wystawy pracy kobiet, zjazdy powiatowe, tworzyła zarządy lokalne Towarzystwa Polek, pośredniczyła w wysyłaniu pielgrzymek do Częstochowy, dostarczała materiały propagandowe, wydawała tygodnik „Głos Polek”[7].
Krótko przed plebiscytem, pod koniec stycznia 1921 roku (25, 26 i 27 stycznia), odbył się pamiętny Sejmik Delegatek Towarzystw Polek w Gliwicach, przy udziale około 2 tysięcy delegatek, dzięki inicjatywie i staraniom Sekcji, przy dzielnej pomocy zarządu powiatowego i członkiń Towarzystwa Polek z Gliwic i okolicy.
Prace Sekcji przerwało III powstanie. Udałam się wówczas do Gliwic, gdzie współpracowałam w redakcji „Sztandaru Polskiego”[8], aż do czerwca 1922 roku. W listopadzie tego samego roku otrzymałam mandat poselski do Sejmu Rzeczypospolitej z okręgu rybnicko-pszczyńskiego i pastowałam go aż do rozwiązania Sejmu w roku 1927. W Sejmie referowałam m.in. sprawę rozszerzenia ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i pozostałych, na terenie województwa śląskiego. Przemawiałam też w sprawie ustawy o reformie rolnej dla Śląska, wnosząc o utworzenie oddziału Banku Rolnego w Katowicach, co Sejm uchwalił. Będąc członkiem Zarządu Związku Towarzystwa Polek prowadziłam dalej pracę organizacyjno-oświatową. Chcąc przyjść kobietom z pomocą materialną przyczyniłam się do stworzenia przemysłu domowego. W porozumieniu z Ministerstwem Oświecenia zorganizowano m.in. kursy robót ręcznych przy Związku Katolickich Towarzystw Polek, które przygotowały zastęp pracownic do wykonywania rękawic żołnierskich. Z czasem otrzymała organizacja zamówienia Ministerstwa Spraw Wojskowych, które wykonuje się do chwili obecnej. Przemawiałam również poza Śląskiem, we wszystkich większych miastach Polski. Nawiązałam poza tym kontakt z organizacjami kobiet na wychodźstwie. Zajmuję się nadal publicystyką i ogólnym ruchem kobiecym.
[1] MGB, sygn. H-1978, Relacja Haliny Kwiatkowskiej ze Stęślickich opatrzona fotografią, k. 254.
[2] Kobieta w Sejmie. Działalność posłanek Narodowej Organizacji Kobiet, bez red., Warszawa 1928, s. 20; T. i W. Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–1927, Poznań 1923, s. 471; Działaczki społeczne, feministki, obywatelki, s. 50–55, 64, 66, 72, 91, 93; Rocznik Polonii 1958–1959, red. B. Jeżewski, Londyn 1958, s. 414; E. Stęślicka-Piaskowska, Rodzina Stęślickich z Siemianowic Śląskich, maszynopis w posiadaniu autorki; MGB, sygn. H-1978, Życiorys Włodzimiry Stęślickiej, k. 19.
[3] Przypuszczalnie Stęślicka miała na myśli Towarzystwo Śpiewu „Halka” (Robotnicze Towarzystwo Śpiewu Halka), założone w lutym 1913 roku. W 19211 roku liczyło ponad 130 członków. Prezesem Towarzystwa obrano Marcina Kucharczyka. Zob. J. Fojcik, Materiały do dziejów ruchu śpiewaczego…, s. 285.
[4] Chór Polskie Katolickie „Kasyno” założono w październiku 1910 roku, jako jedną z sekcji tamtejszego towarzystwa oświatowego. W jej skład wchodziło około 75 członków. Przed wybuchem I wojny światowej chórem kierował Konstanty Niestrój, w 1918 roku jego miejsce zajęła Halina Stęślicka. W 1922 roku zastąpił ją Paweł Pietrek. W latach 30. chór zajmował czołowe miejsce wśród wielu innych na terenie powiatu katowickiego. Chór „Haller” (od 1923 roku „Chopin”) utworzono w 1919 roku, w odpowiedzi na niemieckie demonstracje w Katowicach, przeciw dyslokacji na śląskiej granicy żołnierzy z dywizji gen. Józefa Hallera. Założycielami chóru byli Antoni Szefler oraz Paweł Śmiłowski, obydwaj zginęli w I powstaniu śląskim. Wówczas to działalność chóru została na krótko przerwana. Wznowiono ją w lutym 1920 roku, już pod kierunkiem Haliny Stęślickiej. W 1922 roku jego dyrygentem został Paweł Pietrek. Chór działał do wybuchu II wojny światowej. Zob. J. Fojcik, Materiały do dziejów ruchu śpiewaczego…, s. 290–291; [b.a.], Chór w Siemianowicach. http://siemianowiceslaskie.naszemiasto.pl/artykul/chor-w-siemianowicach-siemianowice-slaskie-zaspiewaja-tak,2681676,artgal,t,id,tm.html. Data dostępu: 10 kwietnia 2019 roku.
[5] Związek Towarzystw Polek, zob. przyp.
[6] Polski Komisariat Plebiscytowy, zob. przyp.
[7] „Głos Polek”, zob. przyp.
[8] „Sztandar Polski” – dziennik, organ Rady Ludowej, który redagowano i wydawano w Gliwicach. Funkcję redaktora naczelnego powierzono Michałowi Kwiatkowskiemu. Ukazywał się z dodatkiem „Ziemia Śląska”. W czerwcu 1922 roku siedzibę dziennika przeniesiono do Rybnika. J. Glensk, „Sztandar Polski”, [w:] Encyklopedia powstań śląskich, s. 544.
Teksty czytają:
dr Joanna Lusek
Muzeum Górnośląskie w Bytomiu