W 2009 r. pracownicy Działu Archeologii Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu prowadzili badania archeologiczne podczas prac ziemnych związanych z budową Centrum Handlowego AGORA BYTOM na placu Kościuszki w Bytomiu. Zostało wówczas odkrytych osiem drewnianych studni średniowiecznych, które oznaczono numerami od 3 do 10.

Studnia nr 3

Podczas drążenia wykopu pod ścianę szczelinową uszkodzono wschodnią ścianę studni, a jej pierwotne wypełnisko zostało całkowicie wypłukane i wypełnione betonem. Cembrowina, o kwadratowym kształcie, zachowała się od strony północnej, zachodniej i południowej. Górną jej część zbudowano z poziomo ułożonych desek o długości 1,30–1,42 m i szerokości 0,15–0,20 m, łączonych w narożnikach na zrąb, dolną natomiast z poziomo ułożonych desek o długości ok. 1 m. Studnia dodatkowo była uszczelniona od zewnątrz pionowo wbitymi dranicami o długości 1,10 m i szerokości 0,20–0,23 m. Górne krawędzie dranic były płasko ścięte, a dolne części, wbite w podłoże, trójkątnie zaciosane. Dranice połączono ze sobą na wpust i własne trójkątne pióro. W narożnikach studni od strony wewnętrznej wbito pionowe słupy, wzmacniające konstrukcję. Dno studni wystąpiło na głębokości ok. 7,50 m poniżej pierwotnej powierzchni placu.

Analiza dendrochronologiczna wykazała, że drewno użyte do budowy studni pochodzi z dębów ściętych pod koniec 1. ćw. XV w.

Studnia nr 4

Zniszczona. Zachowały się jedynie fragmenty dwóch desek, które tkwiły we wschodniej ścianie szczelinowej na głębokości ok. 3,40 m. Z badań dendrochronologicznych wynika, że drewno pochodziło z dębów ściętych prawdopodobnie w latach 30. XIV w.

Studnia nr 5

Została uchwycona w dolnej partii na głębokości ok. 6,40 m poniżej powierzchni placu. Cembrowinę, kształtu kwadratowego w rzucie poziomym, której wewnętrzne wymiary wynosiły 1 × 1 m, wykonano z poziomo ułożonych ramiaków o długości 1,35 m, łączonych na nakładkę. Ściany cembrowiny zabezpieczono od strony wewnętrznej pionowo wbitymi dranicami. W narożnikach od strony wewnętrznej umieszczono cztery pionowe słupy o kwadratowym przekroju, które wzmacniały obiekt. Podchodząca woda uniemożliwiła eksplorację studni do jej dna, które prawdopodobnie zalegało na głębokości ok. 7,50 m od pierwotnego poziomu placu. Z wypełniska pozyskano siedem fragmentów ceramiki oraz fragment skóry.

Analizie dendrochronologicznej poddano jedną próbkę drewna jodłowego, która pochodziła z drzewa ściętego podczas przerwy wegetacyjnej w latach 1358–1359.

Studnia nr 6

Zachowała się tylko jej dolna część. Cembrowina w rzucie poziomym kwadratowa o wymiarach 1 × 1 m, wykonana z desek o długości 1,30 m i szerokości 0,15–0,30 m, połączonych w narożnikach na nakładkę. Od wewnątrz cembrowina była dodatkowo uszczelniona pionowo wbitymi dranicami o długości 1 m i szerokości 0,14–0,20 m. Górne krawędzie dranic były płasko ścięte, a dolne trójkątnie zaciosane i wbite w gliniaste podłoże. Studnia sięgała do głębokości ok. 6,70 m poniżej pierwotnego poziomu placu. Z wypełniska pozyskano wiadro klepkowe, składające się z 13 klepek wzmocnionych żelaznymi obręczami, dwa fragmentarycznie zachowane pokrywki gliniane, trzy duże fragmenty garnka lub dzbana, 50 fragmentów ceramiki, pięć fragmentów drewnianej miseczki, fragment skóry i kości zwierzęce.

Analizie dendrochronologicznej poddano trzy próbki drewna. Dwie okazały się jodłą, jedna – wiązem. Najmłodsze zachowane w próbkach słoje wskazują, że pochodziły one z drzew ściętych w latach 80. XIII w.

Studnia nr 7

Zbudowana na planie kwadratu z desek połączonych ze sobą na zrąb. W narożnikach studni, od strony wewnętrznej, wbito cztery słupy o kwadratowym przekroju (0,12 × 0,12 m) celem wzmocnienia konstrukcji. Wewnętrzne wymiary studni to 1,20 × 1,20 m. Z jej wypełniska pozyskano fragment żelaznego sierpa, dziewięć dzbanów glinianych, dziewięć klepek z wiadra, pięć fragmentów drewnianego talerza, 10 fragmentów skóry, fragmenty sznurów z łyka lipowego, 143 fragmenty ceramik oraz kości zwierzęce.

Ze studni pobrano cztery próbki do analizy dendrochronologicznej. Pochodziły one z dębów ściętych w latach 1262 i 1263.

Studnia nr 8

Studnia została odkryta podczas badań sondażowych w 2006 r. Eksplorowano ją wówczas do głębokości ok. 4,80 m, po czym prace przerwano ze względu na niebezpieczeństwo oberwania się profili wykopu. Cembrowina na planie kwadratu o wewnętrznych wymiarach 1,50 x 1,50 m, wykonana z dębowych dranic o długości 1,50–1,55 m i szerokości 0,20–0,23 m, łączonych na nakładkę. W czasie prac w 2009 r. uchwycono dalszą część. W dolnej części studnia miała podwójną cembrowinę – zewnętrzną i wewnętrzną, obie wykonane z dębowych dranic łączonych na nakładkę. W końcowym odcinku obiektu pomiędzy cembrowinę zewnętrzną a wewnętrzną wmontowano trójkątnie zaciosane z jednej strony dranice o długości 0,65–0,80 m i szerokości 0,20 m, wbijając je pionowo w gliniaste podłoże. Studnia posiadała dno z płasko ułożonych dranic, które wystąpiło na głębokości ok. 7 m poniżej pierwotnego poziomu placu. W wypełnisku studni odkryto dobrze zachowany drewniany kołowrót, duże wiadro klepkowe z masywnym żelaznym uchwytem złożone z 12 klepek ściągniętych trzema żelaznymi obręczami, dzbanek gliniany, 15 fragmentów ceramiki, osiem fragmentów skóry, fragment dna naczynia drewnianego oraz kości zwierzęce.

Analizie dendrochronologicznej poddano próbki pobrane z cembrowiny. Wykazała ona, że dęby zostały ścięte w okresie od 1354 do 1359 r.

Studnia nr 9

Uchwycono dolną część studni na głębokości ok. 6 m poniżej poziomu placu. Cembrowina, na planie kwadratu, była zbudowana w konstrukcji zrębowej z okrąglaków o długości 1,20–1,30 m. Od wewnątrz obudowano ją pionowo wbitymi dranicami o długości 0,95–1,15 m i szerokości 0,20–0,30 m, tworzącymi czworobok o wymiarach 0,80 × 0,80 m. Dranice połączono ze sobą na wpust i własne pióro. W wypełnisku znaleziono nóż żelazny, kółko żelazne, dwa fragmenty okucia żelaznego, 16 dzbanów glinianych, trzy garnki gliniane, 17 fragmentarycznie zachowanych naczyń, 1057 fragmentów ceramiki, but skórzany, pięć fragmentów skóry, fragment dna naczynia drewnianego oraz kości zwierzęce.

Analizie dendrochronologicznej poddano cztery próbki drewna, z których jedna uzyskała datowanie bezwzględne. Pochodziła ona z drzewa ściętego w 1297 r.

Studnia nr 10

Zniszczona. Na głębokości ok. 6 m poniżej powierzchni placu odkryto fragment deski, która tkwiła w betonowej ścianie szczelinowej.

Wszystkie odkryte studnie wykonane zostały z drewna. Dominowało drewno dębowe – sześć obiektów, w dwóch zaś użyto drewna jodłowego, przy czym w jednym wykorzystano jodłę i wiąz. Były to studnie czerpalne, wykonane przeważnie z dranic, w jednym przypadku z okrąglaków. W trzech obiektach do budowy cembrowin zastosowano połączenia ciesielskie na zrąb, a w trzech – technikę na nakładkę. Z ośmiu odkrytych studni sześć znajdowało się w obrębie murów miejskich (nr 3, 4, 5, 6, 7 i 8), natomiast dwie (nr 9 i 10) ulokowane były poza murami.

Analizę dendrochronologiczną próbek drewna pozyskanych ze studni wykonał prof. dr hab. Marek Krąpiec z Katedry Geologii i Geofizyki AGH w Krakowie.

[Dorota Podyma]