We wrześniu 1994 roku Muzeum Górnośląskie w Bytomiu otrzymało niezwykły list i dar od Samuela Franza Hirscha – bytomskiego Żyda.
Tym darem była kipa zwana także jarmułką, noszona przez Żydów na czas modlitwy, studiowania Tory i będąca symbolem służenia oraz powierzania siebie Bogu.
Kipa Samuela Hirscha noszona była przez niego podczas śpiewów chóru synagogalnego, do którego należał od trzeciej klasy szkoły powszechnej. Śpiew chóru towarzyszył nabożeństwom w świątyni.
W Bytomiu do 10 listopada 1938 roku były dwie synagogi. Znajdowały się one przy placu Fryderyka Wilhelma (obecnie plac Grunwaldzki). Samuel Hirsch śpiewał w chórze w tzw. Małej Synagodze, wokół której skupiała się społeczność ortodoksyjnych Żydów.
Chór synagogi bytomskiej cieszył się uznaniem wykraczającym poza granice Bytomia. Koncertował w Gliwicach, Katowicach, Zabrzu. Przez ponad dwie dekady kierował nim nauczyciel szkoły powszechnej w Bytomiu Pan Rosenthal.
9 listopada 1938 roku doszło do podpalenia i w konsekwencji zniszczenia obu synagog w Bytomiu. Stało się to w ramach masowego, inspirowanego przez władze nazistowskie, pogromu Żydów w całych Niemczech, znanego pod nazwą Nocy Kryształowej. W Bytomiu miała ona szczególnie dramatyczny przebieg. Ortodoksyjnych Żydów zmuszono, by na kolanach patrzyli na unicestwienie świątyni. Domy, sklepy i własność Żydów została rozkradziona, zniszczona. Wielu z nich pobito. Około trzystu zostało wywiezionych do KZ Buchenwald. W obozie tym zmarło pięćdziesięciu.
Samuela Hirscha nie było już wtedy w Bytomiu. Jeszcze przed wygaśnięciem konwencji genewskiej z 1922 roku, która do 15 lipca 1937 roku chroniła prawa Żydów na terenie niemieckiego i polskiego Górnego Śląska, wyemigrował w 1937 roku do Palestyny. W domu, spośród osób należących do najbliższej rodziny, zostali jego rodzice i trójka rodzeństwa. Samuel miał wówczas 16 lat.
Kipę swego syna Samuela, w nadal niewyjaśnionych okolicznościach, jego ojciec Martin Hirsch znalazł na pogorzelisku pośród ruin synagogi. Wziął ją ze sobą jak największą relikwię.
Samuel (Franz) Hirsch listem, wysłanym 21 września 1994 roku, postanowił przekazać kipę do zbiorów muzeum, by choć niepozorna i mała, zaświadczała o wielkiej społeczności bytomskich Żydów, których unicestwiono. By była „przypomnieniem i ostrzeżeniem dla kolejnych generacji”, jak napisał w liście. 9 września dar ten po raz pierwszy w historii Muzeum i historii Żydów Bytomia został pokazany górnośląskiej publiczności. Prezentacja potrwa do 16 października 2016 roku.
Na otwarciu wystawy Dar Samuela Hirscha obecna była jego córka Michal Hirsch-Noy wraz z mężem. Z jej zbioru pochodzą unikatowe i publikowane po raz pierwszy na świecie wnętrza ortodoksyjnej synagogi w Bytomiu oraz nagranie ze śpiewem Samuela Hirscha (z archiwum rodziny Hirsch).
Kipa Samuela Hirscha jest jedynym i tak cennym zabytkiem społeczności Żydów bytomskich w zbiorach Muzeum Górnośląskiego. Jej wyjątkowa wartość historyczna, emocjonalna i symboliczna czyni z niej jedną z najważniejszych pamiątek historii niemieckich Żydów Górnego Śląska, znajdujących się w zbiorach śląskich muzeów.
Czas trwania wystawy: 9–16 października 2016
Miejsce: gmach przy ul. W. Korfantego 34
Kurator wystawy: Leszek Jodliński
Współautor: dr Joanna Lusek
Wydarzenia towarzyszące wystawie:
17 września, godz. 12.30 – warsztaty Wehikuł czasu. Wokół bytomskiej synagogi
17 września, godz. 16.00 – spotkanie Synagoga – modlitwa, nauka, wspólnota. Słowo o kulturze żydowskiej
Patronat medialny:
Więcej o kipie Samuela HIrscha w artykule Leszka Jodlińskiego