Maria Kałużowa z Bielaczków (ur. 1891)[1]

Pochodziła ze Świętochłowic. W domu rodzinnym prenumerowano „Katolika”, z którego teksty odczytywane były na głos. Należała do Towarzystwa Śpiewu „Moniuszko” i Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, występowała też w przedstawieniach teatrów amatorskich. W 1919 roku wstąpiła w szeregi członkiń Towarzystwa Polek. Kałużowa należała również do Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, ukończyła kursy sanitarne, a podczas III powstania śląskiego pracowała jako sanitariuszka. Pozostawała zaangażowana w działalność agitacyjną o charakterze propolskim. Wyszła za mąż za Augustyna Kałużę, uczestnika trzech powstań śląskich.

Ja, Kałużowa Marja, urodziłam się dnia 27 października 1891 roku w Świętochłowicach, z domu Bielaczków. Czytaliśmy gazetę polską, „Katolika”[2], którą ja jako najstarsze dziecko w domu musiałam odczytywać dla dalszego rodzeństwa, a z czego nabrałam ducha polskiego, gdyż już jako dziewczynka 15-letnia występowałam jako amatorka w teatrach polskich Związku Robotników Polskich i Zjednoczenia Zawodowego Polskiego[3]. Jako 14-latka, w roku 1909, wstąpiłam do Towarzystwa Śpiewu „Moniuszko”[4], do którego do dziś dnia należę jako czynna członkini. Byłam zaraz w pierwszym roku założenia członkinią Zarządu jako ławniczka. W 1918 roku, kiedy najbardziej byli prześladowani mężczyźni, którzy sprawowali urzędy w Towarzystwie, zostałam jego sekretarką. Byłam też czynną członkinią Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[5], od 1919 roku. Wtedy też wstąpiłam do Towarzystwa Polek[6], do którego zresztą do dziś dnia należę.

Z poręki Polskiej Organizacji Wojskowej [Górnego Śląska][7] brałam udział w czterotygodniowym kursie sanitarnym, pod przewodnictwem panów dra [Emila] Cyrana[8] i dra [Maksymiliana] Wilimowskiego[9] w Bytomiu. Zostałam przydzielona do II Baonu IV Pułku Piechoty pana [Karola] Gajdzika[10].

W roku 1919 brałam udział jako agitatorka do wyborów gminnych, które wypadły w naszej miejscowości bardzo pomyślnie, bo Polacy uzyskali 16 mandatów. Brałam też udział w pracy około plebiscytu. W sam dzień plebiscytu sprowadzałam chorych do głosowania.

W 1921 roku brałam udział w III powstaniu śląskim jako sanitariuszka.

Brałam też udział w pracach koło wyborów do Sejmu Śląskiego oraz Sejmu i Senatu w Warszawie, jak też we wszelkich pracach narodowych.

[1] MGB, sygn. H-1978, Relacja Marji Kałużowej, k. 97.

[2] „Katolik”, zob. przypis.

[3] Zjednoczenie Zawodowe Polskie, zob. przyp.

[4] Towarzystwo Śpiewu „Moniuszko” w Świętochłowicach zostało utworzone w marcu 1909 roku. Jego pierwszym prezesem był Antoni Rychold. Początkowo Towarzystwo borykało się z problemami lokalowymi. W 1912 roku czasowo zwiesiło działalność, wznowiło ją w 1914 roku. W 1920 roku chór mieszany liczył niemal 200 członków. Począwszy od 1921 roku prezesem Towarzystwa był Jan Kamiński. Od 1923 roku posiadało własny sztandar. Zob. J. Fojcik, Materiały do dziejów ruchu śpiewaczego…, s. 297–298; Sprawozdanie z 25-letniej pracy Towarzystwa Śpiewu „Gwiazda” w Chorzowie III, bez red., Chorzów 1935, s. 12.

[5] Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, zob. przyp.

[6] Związek Towarzystw Polek, zob. przyp.

[7] Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska – organizacja o charakterze konspiracyjnym, powstała na wzór Polskiej Organizacji Wojskowej. Jej celem była walka zbrojna na rzecz przyłączenia Górnego Śląska do odradzającego się państwa polskiego. Została powołana 11 stycznia 1919 roku w Katowicach. W 1920 roku działała jako Centrala Wychowania Fizycznego, której członkowie nie tylko przygotowywali siły powstańcze, ale również ochraniali przed działaniami zaczepnymi ze strony bojówek niemieckich przedstawicieli ruchów społecznych, biorących udział w akcji plebiscytowej. W 1921 roku władze Centrali, wspólnie z członkami Związku Hallerczyków, utworzyły Dowództwo Obrony Plebiscytu. Przedstawiciele tegoż, skupieni w Głównym Inspektoracie DOP i w sześciu inspektoratach lokalnych (na terenie objętym plebiscytem), realizowali działania o charakterze kontrolnym i organizacyjnym. Przed III powstaniem śląskim DOP został przekształcony w Naczelną Komendę Wojsk Powstańczych. Została ona zlikwidowana po zakończeniu powstania Zob. R. Kaczmarek, Powstania śląskie…, s. 104–132, 257–261; A. Misiuk, Tworzenie się systemu wojskowych służb specjalnych w Polsce w latach 1918–1922, [w:] Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku. T. 1, red. W. Skóra i P. Skubisz, Szczecin 2016, s. 18–19.   

[8] Emil Cyran, zob. przyp.

[9] Maksymilian Wilimowski (1886–1951) – lekarz, pochodził z Siemianowic. Podczas studiów należał do wrocławskiej grupy „Zet”, w 1917 r. stał się jednym z inicjatorów utworzenia Towarzystwa Oświaty na Śląsku im. św. Jacka w Opolu. W 1918 r. został zmobilizowany do armii niemieckiej, w 1919 r. służył w Wojsku Polskim. Po zakończeniu I wojny światowej został członkiem Komitetu Pomocy dla Kresów Wschodnich i Górnego Śląska przy Radzie Narodowej w Poznaniu. Wraz z utworzeniem Polskiego Komisariatu Plebiscytowego powierzono mu kierownictwo Wydziału Kulturalno-Oświatowego, później – po jego podziale – nad Wydziału Wychowania Fizycznego. Kierował referatem zdrowia Centrali Wychowania Fizycznego. Podczas I powstania śląskiego sprawował opiekę medyczną nad uchodźcami z terenu Górnego Śląska, podczas II powstania kierował harcerskim pogotowiem sanitarnym, natomiast podczas III powstania śląskiego pełnił funkcję lekarza naczelnego grypy Walentego Fojkisa, potem doradcy chirurgicznego Szefa Sanitarnego Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych, wreszcie komendanta Głównego Szpitala Wojsk Powstańczych w Mysłowicach. Został odznaczony Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zob. K. Brożek, Maksymilian Wilimowski 1886–1951. Lekarz, działacz niepodległościowy i społeczny, Katowice 1984; tenże, Wilimowski Maksymilian, [w:] Encyklopedia powstań śląskich, s. 606.    

[10] Karol Gajdzik, zob. przyp.