Zajęcia, które prowadzimy, mają na celu nie tylko zapoznanie uczestników z tematyką regionalną – tradycjami, obrzędami czy sposobami życia ludu śląskiego przełomu XIX i XX wieku (zgodnie z tematyką wystawy etnograficznej prezentowanej w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu). Podejmowane przez nas działania mają na celu także wyrobienie w młodych ludziach świadomości kultury, w której żyją, umiejętności obserwacji oraz aktywnego zdobywania wiedzy o przeszłości regionu, jego tradycjach i ich pochodzeniu, a także opracowywania zdobytej wiedzy. Poniżej prezentujemy materiały powstałe podczas projektu „Etnografika” realizowanego we współpracy z Gimnazjum nr 1, Gimnazjum nr 9 oraz Niepublicznym Przedszkolem TIKA.

Projekt zakładał unowocześnienie metod nauczania w zakresie edukacji regionalnej. Zadaliśmy sobie pytania o to, jak pokazać kulturę przodków w atrakcyjnej i przystępnej formie, nie tracąc jednocześnie na merytoryce? Postawiliśmy sobie za cel: wzbudzić zainteresowanie i uświadomić młodym ludziom ciągłość kultury – pochodzenie tradycji, którym hołdujemy do dziś, oraz zmian, które zachodzą w kulturze wraz ze zmianami warunków życia, a także zachęcić do samodzielnego i aktywnego odkrywania kultury regionu, zapoznając z etnograficznymi metodami pozyskiwania materiału źródłowego oraz jego opracowywania.

Punktem kulminacyjnym projektu były wyjazdy w teren i wywiady etnograficzne przeprowadzane przez młodzież z mieszkankami gminy Ornontowice. Wyjazdy te poprzedził szereg spotkań warsztatowych, na których poruszane były zagadnienia, które pragniemy przedstawić Państwu poniżej, zachęcając do wykorzystania materiałów w pracy z uczniami.

Czym jest kultura materialna, czyli gadające przedmioty

Przedmioty materialne, czyli wytworzone, skonstruowane czy też wynalezione przez ludzi przetwarzających według określonych modeli, technik lub tradycji kulturowych surowe elementy, których dostarcza natura. Według tej definicji, którą przytacza Remo Bodei, przedmioty materialne są naznaczone kulturowo i tej kulturze służą. Ludzie wytwarzają przedmioty w odpowiedzi na konkretne potrzeby – biologiczne, ale też wtórne – kulturowe, związane np. z kultem czy innego rodzaju rytuałami. To właśnie przedmioty w pierwszej kolejności spotykamy na wystawach etnograficznych i wychodząc od nich, najlepiej jest rozpocząć rozmowy o kulturze, regułach, sposobach kształtowania ludzi przez kulturę, w której się urodzili, oraz o różnicach kulturowych.

Jak mówi Bodei: „przedmioty pełne afektów, pojęć i symboli projektowanych na nie przez jednostki, społeczeństwo i historię – stają się rzeczami”, i właśnie zbadanie takich „rzeczy” dostarcza nam wiedzy o kulturze.

Opis zajęć: http://etnografika5.blogspot.com/2013/02/no-i-przemowiy.html

Ćwiczenia:

• Nauczyciel/edukator wybiera kilka przedmiotów: współczesny, pochodzący z kultury ludowej oraz pochodzący z kultury odległej od naszej – należącej do innego kręgu kulturowego. Podczas naszego warsztatu pracowaliśmy w trzech grupach – każda grupa otrzymała jeden przedmiot do analizy, mieli za zadanie dokonać zarówno analizy technicznej, jak i wyodrębnić znaczenia, symbolikę oraz reguły i konteksty użycia danego przedmiotu.
• Można również postawić przed uczniem zadanie opisu wybranego eksponatu z wystawy etnograficznej.

Materiały dodatkowe:

• Zdjęcia eksponatów etnograficznych

Analiza funkcjonalna – instytucje kultury

Kultura to ogromny aparat, częściowo materialny, częściowo ludzki, a częściowo duchowy, z pomocą którego człowiek daje sobie radę z konkretnymi, specyficznymi problemami wynikającymi z naszych potrzeb biologicznych. Dlatego kolejnym etapem naszej pracy będzie rozpoznanie tego, co Bronisław Malinowski nazywa instytucjami kultury, czyli jednostkami regulującymi działalność człowieka na rzecz zaspokajania konkretnych potrzeb.

Opis zajęć: http://etnografika5.blogspot.com/2013/04/analiza-funkcjonalna_9.html

Ćwiczenia:

• Uczniowie uzupełniają schemat wybranej instytucji kultury (np. rodzina), zgodnie z wyszczególnionymi jej elementami:

ZASADA NACZELNA (CEL)

/                                                       \
PERSONEL                                     NORMY/REGUŁY

     \                                                         /
URZĄDZENIA MATERIALNE

   |

DZIAŁALNOŚĆ

|

FUNKCJA

• Na dużych arkuszach papieru próbujemy narysować szkielet wybranej instytucji kultury. A następnie innym kolorem dopisujemy „ciało” czyli rzeczywiste zachowania ludzi (w tym odstępstwa od reguł) oraz „ducha” czyli idee związane z daną instytucją.

Opis gęsty – znaczenia i interpretacje

Kultura miejsca, w którym żyjemy i jesteśmy wychowywani, kształtuje nasz sposób myślenia, reagowania oraz interpretowania rzeczywistości, która wydaje nam się często „naturalną”, jedynie słuszną rzeczywistością, a w rzeczywistości jest tylko jedną z opcji organizowania życia w grupie. Znaczenia wytwarzane są w ramach kultury i to kultura dostarcza nam narzędzi do ich odczytywania i poruszania się w ich „sieci”. Na zajęciach próbowaliśmy wyrobić w uczestnikach umiejętność intensywnej obserwacji i „gęstego” opisu praktyk kulturowych, także tych które dotyczą ich na co dzień.

Opis zajęć: http://etnografika5.blogspot.com/2013/04/opis-gesty.html

Ćwiczenia:

• Na przykładzie „mrugającego chłopca” Gilberta Rylle’a omawiamy różne znaczenia tego samego gestu. Następnie uczniowie starają się odnaleźć i zapisać wszystkie możliwe znaczenia wybranych przez prowadzącego gestów np. pokazanie języka, machanie ręką, pocałunek w czoło. Do wyszczególnionych znaczeń dopisują konteksty, które wskazują na różne odczytania.
• Co jeśli nie znamy interpretacji? Kolejne ćwiczenie jest trzyetapowe. W pierwszym etapie uczniowie dostają opis gestu/zachowania wyodrębnionego z obrzędów kultury ludowej. Ich zadaniem jest próba interpretacji nagiego gestu bez znajomości kontekstu. W drugim etapie uczniowie dostają szerszy opis gestu osadzonego w kontekście, weryfikują pierwotne założenia, ponawiają próbę interpretacji. Trzeci etap to gest osadzony w kontekście poszerzony o komentarz uczestnika wydarzenia – Informatora. Ćwiczenie ma na celu pokazać jak istotny dla zrozumienia kulturowych zachowań jest szeroki i możliwie gęsty opis okoliczności, w jakich mają miejsce.
• Zadanie domowe: na przykładzie tekstu Horace’a Minera „Rytuały cielesne wśród Nacirema” omówionego w czasie zajęć z prowadzącym, uczestnicy dostają zadanie intensywnej obserwacji i opisu rytuałów mających miejsce w ich własnych domach. Pomoże to w zdystansowaniu się do tego, co „oczywiste” i dobrze znane i przybraniu pozycji „obcego”, która jest konieczna podczas prowadzenia badań terenowych.

Materiały dodatkowe:

• Przykłady obrzędów kultury ludowej:

Uroczyste zaręczyny w XVIII w. przebiegały w następujący sposób: „Po uzyskaniu zgody rodziców narzeczony ofiarowuje narzeczonej kryjącej się między kobietami guldena lub talara, a ta daje mu podarunek w postaci woniaczki lub chusteczki wartości 10 groszy srebrnych. Skoro narzeczona poda rękę narzeczonemu, uważa się umowę za zawartą i ustala karę w wysokości 4-5 talarów, którą na kościół płaci ta strona, która złamie umowę. Zaręczyny w ten sposób zostały zawarte. Obecni przy tym goście pozostają i składają się na wódkę. W następnym dniu młodzi udają się do kościoła na zapowiedzi”¹.

Obrzędowi „oczepin” towarzyszyły także inne zabiegi o charakterze magicznym, jednym z nich było potajemne zabieranie panu młodemu kapelusza przez kobiety. Do wykradzionego kapelusza kobiety wkładały wianek panny młodej, aby za pomocą tego magicznego gestu, uchronić ją w przyszłości przed troskami, symbolicznie „przenosząc” je na głowę męża².

W śląskiej obrzędowości urodzinowej elementy recepcji dziecka do rodziny występują już tylko w formie reliktowej. Dużą rolę niegdyś odgrywała akuszerka, która po wykąpaniu noworodka podawała go ojcu mówiąć: – „pocałuj dziecko, bo to twoje”, albo -„mosz tu synka (dziouszka), czy uznajesz je za swoje?”. Ojciec odpowiadał twierdząco, całował dziecko i kładł je przy matce, która również całowała noworodka. Następnie dawano do pocałowanie rodzeństwu, wierząc, że wtedy dzieci będą się kochały. (…) Zachowała się też nikła pamięć o występującym niegdyś zwyczaju kładzenia noworodka na ziemi pod progiem lub koło pieca, skąd podnosił go ojciec na znak uznania³.

Bezpośrednio po zgonie domownicy gaszą gromnicę, na znak, że „ zgasło życie” oraz zatrzymują zegar, bo „życie się przerwało” a także, żeby dusza miała spokój. Dokładnie zasłania się lustra, okna, telewizor i wszystkie szklane przedmioty w izbie, w której znajduje się zmarły, w przekonaniu, że jeśli wizerunek odbije się w nich, to ktoś z rodziny szybko umrze – „bo pokazuje się dwóch umarłych”. Oddaje się zmarłemu „ostatnią posługę” zamykając mu oczy, bo gdyby oczy zmarłego pozostały otwarte, „to szybko wypatrzyłyby kogoś”. Chustką podwiązuje się brodę wierząc, że gdyby nieboszczyk miał otwarte usta, „to wnet wywołałby kogoś”, czyli w niedługim czasie nastąpiłaby śmierć kogoś bliskiego. (…) Utrzymuje się także przesąd, że aby domownicy i znajomi nie bali się zmarłego, to powinni zaraz po śmierci potrzymać go przez chwilę za wielki palec u lewej ręki⁴.

• Horace Miner, „Rytuały cielesne wśród Nacirema” , [w:] W. Buchowski, Amerykańska antropologia postmodernistyczna, Warszawa 1999, s. 31–37.

 
[Magdalena Pospieszałowska]