W Muzeum Górnośląskim w Bytomiu w ramach Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększenia Odporności (Umowa 451/KPO. GRANTY/NIMiT/2024, całkowity koszt przedsięwzięcia (CKP) 95 756,00 zł, kwota wsparcia (KW) 64 122,40 zł) zostało zrealizowane przedsięwzięcie pt. „Molekularna bioróżnorodność a citizen science”.

Tytuł przedsięwzięcia to nic innego jak zestawienie dwóch pojęć – „molekularna bioróżnorodność„ oraz „citizen science”. „Molekularna bioróżnorodność” to różnorodność genów w organizmach, która wpływa na to, jak rośliny, zwierzęta i inne formy życia są zróżnicowane i jak się przystosowują do środowiska. Zrozumienie tej różnorodności pomaga naukowcom m.in. badać gatunki i ekosystemy. Natomiast „citizen science”, czyli tak zwana nauka obywatelska to sposób, w jaki zwykli ludzie, niekoniecznie naukowcy, mogą edukować się i pomagać w badaniach naukowych. Mogą to robić, zbierając dane, obserwując przyrodę, lub nawet analizując informacje.

Zarówno wykłady jak i warsztaty, opierając się właśnie na tych zagadnieniach, miały na celu przedstawienie różnych aspektów dotyczących przyrody i jej ochrony. Chcieliśmy przedstawić rozbudowaną działalności Działu Przyrody, jednocześnie zwracając uwagę na potrzebę zrównoważonego rozwoju i ochrony bioróżnorodności. Ponadto staraliśmy się wprowadzić uczestników w świat nowoczesnego muzealnictwa przyrodniczego, które obecnie wraz z rozwojem technologii związane jest również z badaniami genetycznymi.

Inauguracją przedsięwzięcia był wykład pt. „Dział Przyrody i jego rola w ochronie przyrody w regionie, kraju i na świecie” (PDF, rozmiar pliku: 5 MB), który został przeprowadzony 21.09.2024 r. przez kierownika Działu Przyrody – dr. Rolanda Dobosza. Podczas wystąpienia przedstawione zostały kulisy funkcjonowania Działu oraz omówiono główne zadania, cele i misję tej instytucji.

Muzeum Górnośląskie w Bytomiu (MGB) to największe i jedno z niewielu w Polsce muzeów wielodziałowych z działem zajmującym się przyrodą. Funkcjonowanie i strategia działania Działu Przyrody jest wpisana w region oraz w priorytetowe kierunki działania związane z rozbudowywaniem istniejących najcenniejszych kolekcji jak i specjalizacja przyrodników zatrudnionych w muzeum.

Od zarania dziejów muzeum, tj. od ponad 100 lat, region był obecny zarówno w pracach działu przyrody jaki i działalności na rzecz ochrony przyrody Bytomia i Górnego Śląska. W tej działalności MGB ma od wielu lat potężne wsparcie organizacji społecznych działających w obszarze „citizen sciences”, a afiliowanych przy Muzeum Górnośląskim w Bytomiu. Dzięki tej współpracy możliwe było wystąpienie o objęcie ochroną prawną „Żabich Dołów” czy „Kamieniołomu Blachówka” przylegającego do rezerwatu częściowego „Segiet”.

Na poziomie krajowym Dział Przyrody obecny jest w większości przedsięwzięć naukowych dotyczących opracowań faun parków narodowych czy obszarów Natura 2000. Do działań szczególnie wpływających na postrzeganie i identyfikacje MGB w świecie należą prowadzone przez pracowników działu badania w obszarach o dużej różnorodności przyrodniczej (tzw. „Biodiversity hotspots”), które ze względu na swą unikatowość podlegają szczególnej uwadze i ochronie. Dzięki międzynarodowym projektom badawczym i współpracy posiadamy unikatowe, często jedne z największych w świecie, kolekcje specjalistyczne z Nowej Kaledonii czy regionu Kaukazu.

Dnia 20.10.2024 r. odbyły się kolejne wykłady. Dr Waldemar Żyła oraz dr Wojciech Szczepański wygłosili wykład pt.: „Nowe i stare metody w ochronie przyrody” (PDF, rozmiar pliku: 7 MB), podczas którego omówiono m.in. formy ochrony przyrody, wybrane chronione gatunki zwierząt, sposoby gromadzenia danych i wiele innych powiązanych aspektów. Następnie odbył się wykład pt.: „Dzika przyroda i jej wpływ na nasze zdrowie” (PDF, rozmiar pliku: 6 MB), który zaprezentowała mgr Karolina Skorb. Wykład ten poświęcono pozytywnym efektom jakie może na nas wywierać dzika przyroda.

Ostatni wykład o dość enigmatycznym tytule „Z supermarketu do odnalezienia nowego gatunku. Barkoding DNA jako narzędzie do opisu bioróżnorodności” (PDF, rozmiar pliku: 3 MB) odbył się dnia 24.10.2024 r. Barkod DNA, czyli tzw. „kod kreskowy” DNA to sekwencja DNA w wybranym standardowym regionie genomu, pozwalająca na identyfikację gatunku. Metoda ta obecnie jest coraz częściej wykorzystywana, a niekiedy nawet niezbędna w badaniach bioróżnorodności, w tym zwłaszcza w badaniach pokrewieństwa między gatunkami. Temat ten od podstaw przedstawił dr Paweł Domagała (Uniwersytet Opolski).

Ważnym aspektem przedsięwzięcia były również zajęcia praktyczne.

Warsztaty terenowe pt. „Poznajmy nasze ptaki” (PDF, rozmiar pliku: 5 MB) prowadzone przez Prezes Górnośląskiego Koła Ornitologicznego mgr Karolinę Skorb odbyły się 16.11.2024 r. Podczas spaceru do Parku Miejskiego im. hm. Franciszka Kachla można było zapoznać się z wieloma gatunkami ptaków, dla których park ten jest ważnym miejscem zimowania.

Podczas warsztatów pt.: „Owady pod mikroskopem” (PDF, rozmiar pliku: 2 MB), które odbyły się w kliku grupach (16–17.11.2024), uczestnicy mieli okazję zapoznać się również z bogactwem świata owadów. Przy użyciu mikroskopów stereoskopowych można było obserwować szczegóły ich budowy. Uczestnicy pod okiem prowadzących tj. dr. Waldemara Żyły oraz dr. Wojciecha Szczepańskiego mogli również przy użyciu kluczy poćwiczyć oznaczanie podstawowych rzędów owadów jak i wybranych gatunków.

W dniach 22–23.11.2024 oraz 29.11.2024 r. w nowo powstałej pracowni molekularnej przeprowadzono warsztaty pt.: „Wybrane metody izolacji DNA” (PDF, rozmiar pliku: 1 MB). Pod okiem prowadzących – dr. Pawła Domagały oraz dr. Wojciecha Szczepańskiego – uczestnicy mogli zapoznać się z nowoczesnymi metodami laboratoryjnymi. Uczestników zapoznano z wyposażeniem i urządzeniami niezbędnymi do przeprowadzenia warsztatów. W trakcie zajęć każdy mógł samodzielnie przeprowadzić cały proces izolacji DNA przy użyciu specjalnie do tego przeznaczonych zestawów.

W wyniku przedsięwzięcia trwale podniesiono kompetencje Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu w zakresie działań statutowych. Uruchomiono pracownię molekularną oraz wprowadzono metody trwałego opracowywania i przechowywania materiałów do dalszych badań genetycznych. Wzbogacona została również oferta edukacyjna Muzeum Górnośląskiego. Pozyskany sprzęt sprawi, że przedstawione zajęcia będą mogły być cyklicznie powtarzane a nawet rozbudowywane w przyszłości.

fot. Muzeum Górnośląskie w Bytomiu 

Materiały edukacyjne z przeprowadzonych wykładów i warsztatów:

„Dział Przyrody i jego rola w ochronie przyrody w regionie, kraju i na świecie” (PDF, rozmiar pliku: 5 MB)

„Nowe i stare metody w ochronie przyrody” (PDF, rozmiar pliku: 7 MB)

„Dzika przyroda i jej wpływ na nasze zdrowie” (PDF, rozmiar pliku: 6 MB)

„Z supermarketu do odnalezienia nowego gatunku. Barkoding DNA jako narzędzie do opisu bioróżnorodności” (PDF, rozmiar pliku: 3 MB)

„Poznajmy nasze ptaki” (PDF, rozmiar pliku: 5 MB)

„Owady pod mikroskopem” (PDF, rozmiar pliku: 2 MB)

„Wybrane metody izolacji DNA” (PDF, rozmiar pliku: 1 MB)

Przedsięwzięcie objęte wsparciem w ramach Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększenia Odporności. Komponent: „Odporność i konkurencyjność gospodarki”. Numer projektu: 762/KPO. GRANTY 2024. Inwestycja A2.5.1: „Program wspierania działalności podmiotów sektora kultury i przemysłów kreatywnych na rzecz stymulowania ich rozwoju” ogłoszona przez KPO Kultura.