Założycielami bytomskiego muzeum i pierwszymi donatorami byli kolekcjonerzy i pasjonaci lokalnej historii. Nie dziwi więc, że wśród pierwszych eksponatów, jakie trafiły do działu historycznego (utworzonego wkrótce po powstaniu muzeum w 1910 roku), były pamiątki związane z przeszłością Bytomia – fotografie, monety, zabytki cechowe, dokumenty miejskie.
W okresie międzywojennym – kiedy priorytetem działalności bytomskiego Muzeum stało się dokumentowanie niemieckiego oblicza Górnego Śląska – ważną częścią zbiorów historycznych uczyniono wszelkiego rodzaju pamiątki związane z okresem powstań śląskich i plebiscytu. Zbiory historyczne oraz etnograficzne gromadził wówczas dział noszący nazwę Abteilung für Volkskunst und Heimatgeschichte (Dział Sztuki Ludowej i Historii Regionalnej).
Również po II wojnie światowej, kiedy muzeum bytomskie przejęło tradycje zlikwidowanego w 1939 roku przez Niemców Muzeum Śląskiego, w obszarze zainteresowań Działu Historii (noszącego początkowo nazwę Działu Pamiątek Powstańczych i Plebiscytowych) znalazły się przede wszystkim eksponaty związane z walką o przynależność państwową Górnego Śląska.
Dzisiejsze zbiory działu to przede wszystkim zabytki dziewiętnasto- i dwudziestowieczne. Ich trzon stanowią zbiory dawnego Działu Historii, uzupełnione w 2000 roku o kolekcję działającego w latach 1978–2000 Miejskiego Domu Tradycji „Ul” oraz w 2013 roku o kolekcję zabytków kresowych Działu Historii Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich.
Obecnie zbiory Działu Historii liczą ponad 16 tysięcy eksponatów. Do najważniejszych należą kolekcje: sztandarów (w tym bojowe sztandary z powstań śląskich), materiałów propagandowych i dokumentów z czasu powstań i plebiscytu, ikonografii (w tym zbiór najstarszych fotografii Bytomia), pocztówek bytomskich, oznak i odznak Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, kolekcja falerystyczno-numizmatyczna, powojennego plakatu polskiego (ponad 4,6 tysiąca plakatów), sfragistyczna, pamiątek lwowskich i kresowych, a także broni palnej i białej.
+48 32-281-82-94 w. 203
historia@muzeum.bytom.p
- dr Joanna Lusek, kierownik
j.lusek@muzeum.bytom.pl - Maciej Droń
m.dron@muzeum.bytom.pl - dr Agata Bryłka-Jesionek
a.jesionek@muzeum.bytom.pl
- Mieczysław Dobkowski
+48 32-281-82-94 w. 202
m.dobkowski@muzeum.bytom.pl
- Instytut Historii, Uniwersytet Opolski http://www.historia.uni.opole.pl
- Archiwum Państwowe w Katowicach http://www.katowice.ap.gov.pl
- Redakcja "Życia Bytomskiego" http://www.zyciebytomskie.pl
- Stowarzyszenie Miłośników Dawnej Broni i Barwy http://bronibarwa.org.pl/
- Centrum Dokumentacji „Porta Polonica” http://www.porta-polonica.de/pl
- Piękna Strona Miasta http://www.pieknastronamiasta.pl/psm/
- Heinrich Schulz-Beuthen (1838–1915). Życie – twórczość – inspiracje
- Na straży zachodnich rubieży. Górnośląskie i zagłębiowskie oddziały Wojska Polskiego w służbie Rzeczypospolitej 1922–1939
- Pomniki Bytomia
- Z Górnego Śląska po Nagrodę Nobla. Kurt Alder, Konrad Bloch, Maria Goeppert-Mayer, Otto Stern
W muzeum bytomskim od zarania jego działalności, zapoczątkowanej w 1910 roku, przywiązywano wielką wagę do problematyki historycznej. Początkowo zainteresowania historyczne ograniczały się do dziejów Bytomia, później znacznie je rozszerzono. W okresie międzywojennym, kiedy Bytom pełnił rolę swego rodzaju „okna wystawowego” niemieckiej kultury i gospodarki dla części Górnego Śląska przyznanej Polsce, priorytetem działalności historycznej było podkreślanie niemieckości Śląska. Wielką wagę przywiązywano do gromadzenia pamiątek związanych z plebiscytem górnośląskim i powstaniami śląskimi. Działalność na tym polu prowadził Dział Kultury Ludowej i Historii Regionalnej (Abteilung für Volkskunst und Heimatgeschichte).
Po zakończeniu II wojny światowej w Bytomiu działalność wznowiło przedwojenne Muzeum Śląskie, którego zbiory okupanci hitlerowscy wywieźli w czasie wojny z Katowic. Podobnie jak w muzeum niemieckim priorytetowo potraktowano problematykę powstań i plebiscytu, poświęcając jej pierwszą po wojnie wystawę czasową. Dział został nazwany Działem Pamiątek Powstańczych i Plebiscytowych. Po kilku latach przemianowano go na Dział Historii. Na jego zbiory złożyły się eksponaty po przedwojennym Oberschlesisches Landesmuseum i obiekty przeniesione w czasie II wojny światowej z Muzeum Śląskiego w Katowicach. Wkrótce zaczęto je uzupełniać za sprawą bieżącej działalności kolekcjonerskiej.
W latach 70. władze Bytomia zorganizowały w położonym w pobliżu muzeum budynku (tak zwanym Domu Narodowym „Ul”) Miejską Izbę Tradycji i Perspektyw „Ul”, którą w 1978 roku przekazały Muzeum Górnośląskiemu. Przekształcono ją w Miejską Izbę Tradycji „Ul”. W 2000 roku zbiory „Ula” (znacznie od lat 70. poszerzone, zwłaszcza o eksponaty pochodzące z Rozbarku), włączono do Działu Historii.
W latach 90., z inicjatywy środowisk kresowych Bytomia, w Muzeum Górnośląskim zainicjowano działalność Działu Historii Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich. Do 2013 roku dział zgromadził bardzo wartościową kolekcję pamiątek kresowych, pochodzących głównie z darów osiadłych na Górnym Śląsku kresowian, zwłaszcza lwowian.
W roku 2013 Działy Historii oraz Historii Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich połączono, tworząc Dział Kresów i Kultur Pogranicza. Obecnie Dział Historii składa się z trzech pracowni tematycznych: Pracowni Historii Górnego Śląska, Pracowni Historii Bytomia oraz Pracowni Historii Kresów Południowo-Wschodnich.