Z życia ludu śląskiego XIX–XX wieku

Z życia ludu śląskiego XIX–XX wieku

Wystawa „Z życia ludu śląskiego XIX–XX wieku” jest trzecią stałą ekspozycją etnograficzną ze zrealizowanych w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu w latach 1949–1989. Pierwsza z nich, „Kultura ludowa na Śląsku”, czynna od 1947 roku, parokrotnie uzupełniana i modernizowana, prezentowana była pod zmienionym tytułem do lat 50. Druga, otwarta w 1960 roku, „Kultura ludu śląskiego w XVIII i XIX wieku”, „była pierwszą próbą widzenia zjawisk kulturowych wsi śląskiej poprzez pryzmat zbiorów muzealnych”. Składało się na nią 750 eksponatów i kilkadziesiąt fotografii. Kilkakrotnie była odnawiana. Trwała do około 1975 roku.

Aktualna wystawa to prezentacja najistotniejszych dziedzin życia społeczności zamieszkałych na wsiach i osiedlach przemysłowych różnych subregionów Górnego Śląska. Ukazaliśmy je z perspektywy takich wydarzeń rodzinnych, jak wesele, narodziny i dorastanie dzieci, zgodnych z porami roku zwyczajów dorocznych oraz ważnych w kulturze ludu górnośląskiego zajęć gospodarczych i zawodowych. Na przełomie XIX i XX wieku granicę Górnego Śląska od północy stanowił dawny powiat kluczborski, na wschodzie – Małopolska, na zachodzie obejmował on część Opolszczyzny, po miasto Nysę, a na południu – Ziemię Cieszyńską i Bielską.

Obszar ten podzielony jest na dwie główne prowincje, ukształtowane w wyniku wielowiekowego procesu oddziaływań kulturowych: południową zamieszkałą przez ludność tradycyjnie zajmującą się rolnictwem i hodowlą zwierząt oraz północną uprzemysłowioną. Jeszcze na przełomie XIX i XX wieku było to teren wiejski o niewielkim odsetku ludności miejskiej. W 1871 roku ludność miejska stanowiła tu zaledwie 18,2% ogółu mieszkańców. Dopiero dynamiczny rozwój przemysłu zmienił strukturę zawodową i doprowadził do procesów urbanizacyjnych, które przekształciły północną część Górnego Śląska z terenu wiejskiego w miejski. Wielu ludzi ze wsi, zwłaszcza tych biedniejszych, zaczęło pracować w przemyśle. Rolników i robotników łączyło poczucie wspólnoty językowej, narodowościowej. Mieli także wspólne korzenie etniczne i kulturowe, a często byli ze sobą spowinowaceni. Mieszkający w osadach przemysłowych lub miastach robotnicy pielęgnowali i przekazywali kolejnym pokoleniom tradycje wyniesione ze wsi, zwłaszcza dotyczące kultury społecznej i duchowej, przede wszystkim zwyczajów rodzinnych i dorocznych, wierzeń, a nawet sposobu myślenia właściwego społeczności wiejskiej, z której pochodzili. Dawało się to zauważyć w pewnych obszarach kultury materialnej – chłopskie i robotnicze wnętrza mieszkalne był podobnie wyposażane.

Zwykle właściciele mniejszych gospodarstw rolnych mieszkający na wsi podejmowali pracę w przemyśle, a robotnicy zamieszkujący miasta i osady przemysłowe na własne potrzeby uprawiali ziemię i hodowali świnie, kozy i drób. Na przykładzie najbardziej typowych dla Górnego Śląska subregionów ukazana są specyfika regionu oraz różnice między kulturą ludową prowincji południowej i północnej. Dobrze to widać w najbardziej charakterystycznych obszarach kultury ludowej, takich jak stroje weselne i wyposażanie młodych, podstawowe zajęcia (na przykład pasterstwo w Beskidzie Śląskim i praca w górnictwie w północnej części Górnego Śląska), zdobnictwo strojów czy niektóre zwyczaje. Na wystawie nie uwzględniliśmy budownictwa, wychodząc z założenia, że Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie ukazuje je w sposób kompleksowy i doskonalszy, niż można by to było zrobić na ekspozycji muzealnej. Wystawę zaaranżowana jest w specjalnie zabudowanych gablotach i podiach. Obejmuje ona 2045 eksponatów, 152 powiększenia fotografii archiwalnych, pochodzących głównie z lat 20. i 30. XX wieku, oraz wiele tekstów informacyjnych.